Sadhu Vrittim Samacharet साधुवृत्तिम् समाचरेतसज्जनों के द्वारा बताये गये मार्ग पर चलना उत्तम आचरण करना चाहिये। यह पाठ संस्कृतशिक्षामञ्जरी द्वितीय भाग से संकलित है। इसके लेखक विद्यासागरभट्टाचार्य हैं।
पाठ..
युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु ।
युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दुःखहा ॥
उचित आहार और विहार करने वाले , कर्म करने में उचित प्रयास करने वाले उचित मात्रा में सोने और जागने वाले व्यक्ति का दुख नाशक’योग‘ सिद्ध होता है।
श्यामा….अयि सखि ! पश्य पश्य इमां चित्रमयीं प्रहेलिकाम् ।
श्यामा.. अरी सखी ! देखो देखो इस चित्रमयी पहेली को।
माधुरी…दृष्टा मया। अस्यां तु जीवनपथः दृश्यते ।
माधुरी.. मैने देखा। इसमें तो जीवन का पथ दिखाई देता है।
ऋचा…आम्। सत्यं वदसि । एषः तु जीवनपथः एव। उपरि प्रवेशस्थानम् अन्ते च गन्तव्यम् ‘आनन्दः’ इति शब्देन अङ्कितम् अस्ति ।
ऋचा… हाँ..। सही कहती हो। यह तो जीवन का मार्ग ही है।ऊपर प्रवेश स्थान है, अन्त में जाने योग्य (मार्ग) गन्तव्य इस शब्द से अङ्कित है।
मीनाक्षी….आः ! एवम् ! पश्यामः, केन मार्गेण यात्रा भवेत् ?
मीनाक्षी… आः ऐसा है! देखते हैं किस मार्ग से यात्रा होती है?
माधुरी…अस्मिन् यात्रापथे तु अनेकाः वीथिकाः सन्ति। वीथिकासु एव चलनीयम् ।
माधुरी… इस यात्रा के मार्ग में तो अनेक गलियां हैं। गलियों से ही चलना चाहिये।
ऋचा….वीथिकासु अवरोधाः अपि सन्ति । तदा यात्रा कथं भवेत् ?
ऋचा… गलियों में रुकावटें भी हैं। तो यात्रा कैसे हो?
माधुरी….पश्य पश्य, अत्र एकः प्रशस्तमार्गः अपि अस्ति।
माधुरी… देखो देखो!! यहां एक उत्तम मार्ग भी है।
श्यामा…अहम् अपि जानामि। यासु वीथिकासु धैर्यम् उत्साहः स्वाध्यायः सन्तोष आदयः सद्गुणाः लिखिताः सन्ति ताभिः एव गन्तव्यम्। एषः एव वरेण्यः मार्गः । अनेन एव गन्तव्यम् ।
श्यामा.. मैं भी जानती हूँ। जिन गलियों में धैर्य, उत्साह, स्वाध्याय, संतोष आदि सद्गुण लिखे हुए हों, उन (गलियों) से ही जाना चाहिये। वही श्रेष्ठ मार्ग है । इससे ही जाना चाहिये।
श्लोका…साधु वदसि। यत्र च क्रोधः, कामः, आलस्यं, कलहः, घृणा, द्वेषः, ईर्ष्या इत्यादयः अङ्किताः सः मार्गः तु हेयः एव।
श्लोका.. तुम ठीक कहती हो।जहां क्रोध , काम, आलस्य, कलह, घृणा, द्वेष, ईर्ष्या आदि अङ्कित हों , वह मार्ग तो त्यज्य ही है।
आचार्यः…(प्रविश्य) मया सर्वं श्रुतम्। युष्माभिः युक्तम् एव उक्तम्। प्रशस्तः मार्गः एव अनुसरणीयः । श्रूयतां तावत् कथा- ‘साधुवृत्तिं समाचरेत्‘।
आचार्यः.. (प्रवेश करके)मैने सब कुछ सुन लिया है। तुम सब नें भी सही ही कहा है। प्रशस्त मार्ग ही अनुकरण करने योग्य है।
Sadhu Vrittim Samacharet
अस्ति कर्मपुरनाम्नि नगरे प्रच्छन्नभाग्य-नामधेयः कश्चित् कुमारः । बाल्ये वयसि विद्यापराङ्मुखः स केनचित् दुष्टबुद्धिनाम्ना चौरेण सह चौर्यकर्मणि निरतः सञ्जातः । एकदा स दुष्टबुद्धिना सार्धं कस्यचित् श्रेष्ठिनः गेहे धनहरणार्थं ग्रामान्तरं प्रस्थितः ।
शब्दार्थ — कर्मपुर-नाम्नि=कर्मपुर=(नगर का नाम) में, प्रच्छन्नभाग्य-नामधेयः= प्रच्छन्न-भाग्य नाम का ,वयसि=आयु में, विद्या-पराङ्मुखः-विद्याअध्ययन से विमुख अर्थात पढ़ने में रुचि न रखने वाला , केनचित्=किसी ,दुष्टबुद्धिनाम्ना=दुष्टबुद्धि नाम के , चौर्येण सह = चोर के साथ ,चौर्य-कर्मणि=चोरी के काम में , निरतः = संलग्न, सञ्जातः= हो गया , सार्धम्=साथ श्रेष्ठिनः= सेठ के, गेहे =घर में ,धनहरणार्थ=धन चुराने के लिए, ग्रामान्तरम्=दूसरे ग्राम की ओर , प्रस्थितः= चल पड़ा।
हिन्दी अनुवाद —कर्मपुर नाम के नगर में प्रच्छन्नभाग्य नाम का कोई कुमार रहता था। बाल्य अवस्था(बचपन)में विद्या से विमुख वह किसी दुष्टबुद्धि नामक चोर के साथ चोरी के काम में लग गया। एक बार वह दुष्टबुद्धि के साथ किसी सेठ के घर में धन चुराने के लिए दूसरे गाँव की ओर चल पड़ा।
संधि कार्य…
- कश्चित् = कः +चित् ( विसर्ग संधि)
- सञ्जातः=सम् +जातः ( परसवर्ण संधि)
- धनहरणार्थं = धन +हरणार्थं (दीर्घ स्वर संधि )
- ग्रामान्तरं=ग्राम +अन्तरम् (दीर्घ स्वर संधि )
समास…
- चौर्यकर्मणि= चौर्ये कर्मणि (कर्मधारय)
- धनहरणार्थं = धनस्य हरणम् तस्य अर्थम् ( षष्ठी तत्पुरुष)
- ग्रामान्तरं=ग्रामस्य अन्तरम् ( षष्ठी तत्पुरुष)
- विद्यापराङ्मुखः= विद्यायाः पराङ्गमुखः यः सः (बहुब्रीहि समास)
- दुष्टबुद्धिना=दुष्टा बुद्धिः यस्य सः तेन (बहुब्रीहि समास)
प्रकृति प्रत्यय…
- सञ्जातः= सम् +जन् +क्त
- श्रेष्ठिनः= श्रेष्ठ +इन्
- प्रस्थितः =प्र +स्था +क्त
अथ व्रजन्तौ तौ गर्तसङ्कुले मार्गे क्रीडतः कांश्चित् बालकान् प्रेक्ष्य अवदताम्-भो भो बालकाः ! कथमत्र नतोन्नते विषमे मार्गे क्रीडथ ? यदि कश्चित् गर्ते पतेत् तर्हि स विकलाङ्गो भूत्वा चिरं क्लेशम् अनुभवेत्। तच्छ्रुत्वा तेषु कश्चित् उद्दण्डः बालकः उवाच-अयि भो ! यद्येवं तर्हि कथं भवन्तौ सुपथं परित्यज्य अनेन कुपथेन गन्तुं प्रवृत्तौ ? अपि इदं श्रेयस्करम् ?
शब्दार्थ-अथ=उसके बाद , व्रजन्तौ तौ =जाते हुए वे दोनों , गर्तसङ्कुले =गड्ढों से भरे हुए (मार्ग) पर , क्रीडतः= खेलते हुए , प्रेक्ष्य=देखकर, अवदताम्=बोला , नतोन्नते=नीचे-ऊँचे, विषमे = ऊबड़-खाबड़ ,गर्ते=गड्ढे में ,पतेत्=गिर पड़े , तर्हि =तो , विकलाङ्गः =जिनका कोई अङ्ग टूटा हो,(disabled) , उद्दण्डः= शरारती, परित्यज्य=छोड़कर , सुपथम =अच्छे मार्ग को , कुपथेन=बुरे मार्ग से, गन्तुम्=जाने के लिए , प्रवृत्तौ =प्रवृत हुए हो , श्रेयस्करम्=कल्याण कारक।

अर्थ-तदनन्तर जाते हुए उन दोनों नें गड्ढों से भरे मार्ग में खेलते हुए कुछ बालकों को देखकर कहा..-‘हे बालको! यहाँ तुम क्यों (इस) नीचे-ऊँचे ऊबड़-खाबड़ मार्ग में खेल रहे हो? अगर कोई गड्ढे में गिर पड़े तो वह विकलाङ्ग होकर चिरकाल तक कष्ट का अनुभव करेगा। उसे सुनकर उनमें कोई उदण्ड,शरारती बालक ने कहा -अरे!, यदि ऐसा है तो आप दोनों क्यों अच्छे मार्ग को छोड़कर इस बुरे मार्ग पर चलने में प्रवृत्त हुए हो? क्या यह कल्याणकारी है?
समासाः
- नतोन्नते=नतः च उन्नतः च, तस्मिन् (द्वन्द्व)।
- श्रेयस्करम्=श्रेयः करोति इति (उपपद तत्पुरुष)।
- कुपथेन=कुत्सितेन पथेन (कर्मधारय)।
- गर्तसङ्कुले=गर्तैः सङ्कुले (तृतीया तत्पुरुष)।
- विकलाङ्ग=विकलानि अङ्गानि यस्य सः (बहुव्रीहि)।
- सुपथम्=पथस्य समृद्धिः (अव्ययीभाव)।
सन्धि-विच्छेदः
- कांश्चित्=कान् + चित् (अनुस्वार सन्धि)।
- विकलाङ्गः=विकल + अङ्गः (दीर्घ सन्धि)।
- कश्चिद्=कः + चिद् (विसर्ग सन्धि)।
- तच्छ्रुत्वा=तत् + श्रुत्वा (छत्व सन्धि)।
- यद्येवम्=यदि + एवम् (यण् सन्धि)।
- श्रेयस्करम्=श्रेयः + करम् (विसर्ग सन्धि)।
- नतोन्नते=नत + उन्नते (गुण सन्धि)।
प्रत्ययाः ……
- प्रेक्ष्य=प्र + ईक्ष + ल्यप्।
- श्रुत्वा =श्रु + क्त्वा।
- गन्तुम् =गम् + तुमुन् ।
- प्रवृत्तौ=प्र+ वृत् + क्त।
- व्रजन्तौ=व्रज् + शतृ।
- परित्यज्य=परि + त्यज् + ल्यप्।
- क्रीडतः=क्रीड् + शतृ ।
अनेन वचसा प्रतिहतान्तःकरणः प्रच्छन्नभाग्यः अचिन्तयत्-किम् इदं वचनं विशेषेण माम् एव लक्ष्यीकरोति ? अहो ! कुमार्गम् आश्रितस्य मम कीदृशी इयं क्लेशपरम्परा । गुरूपदेशेन इव अनेन बालवचसा मम चक्षुषी समुन्मीलिते। अद्य आरभ्य पापपथं त्यजामि इति विचिन्त्य मित्रं दुष्टबुद्धिम् अवदत् ‘सखे ! यदि मां मित्रस्थाने परिगणयसि, तर्हि साधुजनगर्हितम् इमं पन्थानं त्यजतु भवान्।’
शब्दार्थ-अनेन-इस ,वचसा =वचन से , प्रतिहतान्तःकरणः= दुखी मन वाले , विशेषेण=विशेष रूप से, मामेव=मुझ को ही , लक्ष्यीकरोति=लक्ष्य कर रहा है , कुमार्गम्=बुरे रास्ते को , आश्रितस्य-आश्रय लेने वाले की , कीदृशी=कैसी , क्लेशपरम्परा-कष्टों की श्रृंखला (कड़ी)। गुरूपदेशेन इव =गुरु के उपदेश के समान , बालवचसा = बालक के वचन से, चक्षुषी= आँखें, समुन्मीलिते=खुल गई हैं, अद्यप्रभृति=आज से लेकर, विचिन्त्य=सोचकर, परिगणयसि=समझते हो, साधुजनगर्हितम्=सज्जनों के द्वारा निन्दित ।
अर्थ-इस वचन से चोट खाये हुए अन्तःकरण वाला (दुखी मन वाला )प्रच्छन्नभाग्य सोचने लगा-क्या यह वचन विशेष रूप से मुझको ही लक्ष्य कर रहा है? अहो! कुमार्ग का आश्रय (शरण) लिये हुए, मेरी यह कैसी कष्टों की शृंखला है। गुरु के उपदेश के समान बालक के इस वचन से मेरी आँखें खुल गई हैं। आज से पाप के मार्ग को मैं छोड़ रहा हूँ ऐसा सोचकर उसने मित्र दुष्टबुद्धि को बोला… हे मित्र!! यदि तुम मुझे मित्र मानते हो , तो सज्जनों के द्वारा निन्दा किये गये इस मार्ग को छोड़ दो।
समासाः…….
- प्रतिहतान्तःकरणः=प्रतिहतः अन्तःकरणः यस्य सः (बहुव्रीहि)।
- कुमार्गम्= कुत्सितं मार्गम् (अव्ययीभाव)।
- पापपथम् =पापस्य पथम् (षष्ठी तत्पुरुष)।
- साधुजनगर्हितम् =साधुजनैः गर्हितम् (तृतीया तत्पुरुष)
- दुष्टबुद्धिम् =दुष्टा बुद्धिः यस्य सः, तम् (बहुव्रीहि)।
सन्धि-विच्छेदः….
- प्रतिहतान्तःकरणः= प्रतिहत+ अन्तःकरणः (दीर्घसन्धि)
- गुरूपदेशेन =गुरु + उपदेशेन (दीर्घसन्धि)।
प्रत्ययाः ……
- समुन्मीलिते =सम् + उत् + मिल् + क्त
- कीदृशी =कीदृश + ङीप्
- विचिन्त्य= वि + चिन्त् + ल्यप्।
- गर्हितम् = गर्ह + क्त।
दृष्टबुद्धिः तु तस्य सद्वचनानि तिरस्कृत्य ग्रामाभिमुखं प्राचलत्। प्रच्छन्नभाग्यः तु समुपजातविवेकः स्वगृहं प्रतिनिवृत्तः। गृहे तस्य भार्या सपदि समागतं पतिं दृष्ट्वा अपृच्छत् – आर्य ! किं सर्वगतं कुशलं वर्तते ? अयथाकालं समागतोऽसि ? सम्प्रति धर्ममतिः सः पश्चात्तापेन दग्धमानसः सर्वं वृत्तान्तं निवेद्य सकरुणम् उच्चैः अक्रन्दत्। बुद्धिमती सा अवदत्-अलं चिन्तया। आपदां तरणिः धैर्यम्। इदानीं विषादं त्यक्त्वा उद्यमः क्रियताम्।
शब्दार्थ-दुष्टबुद्धिस्तु= दुष्टबुद्धि तो , सद्वचनानि= अच्छे वचनों को , तिरस्कृत्य=तिरस्कार करके , प्राचलत्=चल पड़ा , समुपजात-विवेकः = जिसमें विवेक अर्थात् सही-गलत की समझ उत्पन्न हो गई थी, प्रतिनिवृत्तः= लौट गया , सपदि=जल्दी , समागतम्=आये हुए को , सर्वगतम्=सब कुछ , अयथाकालम् = दिये हुये समय से भिन्न समय में , सम्प्रति=अब , धर्ममतिः- धर्मबुद्धि , पश्चात्तापेन=पछतावे से, दग्धमानसः= जले हुए मन वाला , निवेद्य=निवेदन करके( बता कर) , अक्रन्दत्=विलाप करने लगा या रोने लगा ,अलं चिन्तया=चिन्ता मत करो , आपदाम्=बुरे समय की , तरणिः= नौका , विषादम्=दुःख , त्यक्त्वा =छोड़कर, उद्यमः = परिश्रम, उद्योग। क्रियताम् = करिये ।
अर्थ-दुष्टबुद्धि तो उसके अच्छे वचनों को न मान कर करके गाँव की तरफ चल पड़ा । प्रच्छन्नभाग्य विवेक के उत्पन्न हो जाने से अपने घर में लौट आया।घर में उसकी पत्नी ने शीघ्र आए हुए पति को देखकर पूछा-आर्य ! क्या सब कुशल है? असमय आये हो। अब पश्चात्ताप से जले हुए मन वाला वह धर्ममति सब घटना बता कर दुख पूर्वक ऊँचे स्वर में विलाप करने लगा। वह बुद्धिमती बोली-चिन्ता मत करो। धैर्य आपत्तियों की नौका है। अब आप दुःख को छोड़कर परिश्रम, करें।
समासाः …..
- ग्रामाभिमुखम्=ग्रामं अभिमुखम् (द्वितीया तत्पुरुष)।
- अन्यथाकलम्=न यथाकालम् (नञ् तत्पुरुष)।
- धर्ममतिः=धर्मे मतिः यस्य सः (बहुव्रीहि)।
- दग्धमानसः=दग्धम् मानसम् यस्य सः (बहुव्रीहि)।
- सद्वचनानि=शोभनानि वचनानि (कर्मधारय)।
- दुष्टबुद्धिः=दुष्टा बुद्धिः यस्य सः (बहुव्रीहि)।
- सकरुणम्=करुणया सहितम् (अव्ययीभाव)।
- सर्वगतम्=सर्वम् गतम् (कर्मधारय)।
सन्धि-विच्छेदः …….
- सद्वचनानि=सत् + वचनानि (जश्त्व सन्धि)।
- समागतोऽसि=समागतः + असि (विसर्गसन्धि)।
- ग्रामाभिमुखम्=ग्राम + अभिमुखम् (दीर्घसन्धि)।
- सर्वं वृत्तान्तम्=सर्वम्+वृत्तान्तम् (अनुस्वार सन्धि)
- तिरस्कृत्य=तिरः + कृत्य (विसर्गसन्धि)।
प्रत्ययाः …….
- तिरस्कृत्य=तिरस् + कृ + ल्यप् ।
- तरणिः=तृ + क्तिन्।
- त्यक्त्वा=त्यज् + क्त्वा।
- प्रतिनिवृत्तः =प्रति + नि + वृत् + क्त।
- निवेद्य=नि + विद् + ल्यप्।
- बुद्धिमती=बुद्धि + मतुप् + ङीप् ।
- समागतम्=सम् + आ + गम् + क्त।
क्रन्दनं वर्धते तस्य नान्तं समधिगच्छति ।
व्यसनं प्राप्य यो मोहात् केवलं परिदेवयेत् ॥ 1 ॥
जलबिन्दुनिपातेन क्रमशः पूर्यते घटः ।
स हेतुः सर्वविद्यानां धर्मस्य च धनस्य च ॥ 2 ॥
शब्दार्थ—- व्यसनम् = बुरी आदत को , प्राप्य=पाकर, मोहात्=मोहवश, केवलम् =मात्र , परिदेवयेत्=विलाप करता है , तस्य=उसका, क्रन्दनम् = विलाप वर्धते=बढ़ता है, अन्तम्=समाप्ति को, न समधिगच्छति=प्राप्त नहीं करता, जल-बिन्दु-निपातेन=पानी की बूंद-बूंद गिरने से,क्रमशः =धीरे-धीरे, घटः= घड़ा। पूर्यते=भर जाता है , सः= वह (निरन्तर उद्यम) , सर्व-विद्यानाम्=सब विद्याओं का , धर्मस्य= धर्म का, धनस्य=-धन का, हेतुः= कारण।
1..श्लोकार्थ..-जो व्यक्ति विपत्ति को प्राप्त कर मोह के कारण केवल विलाप करता है, उसका विलाप बढ़ जाता है और वह विलाप कभी समाप्त नहीं होता।
2..श्लोकार्थ…..जिस प्रकार पानी की बूंद-बूंद गिरने से धीरे-धीरे घड़ा भर जाता है उसी प्रकार (निरन्तर परिश्रम ) सब विद्याओं का, धर्म का तथा धन का भी वही कारण है।अर्थात् निरन्तर परिश्रम से विद्या, धर्म, व धन प्राप्त होता है।
संधि कार्य..
- नान्तं=न +अन्तम् ( दोर्घ स्वर संधि)
- समधिगच्छति=( सम् + अधिगच्छति)( संयोग)
- प्रभूतं धनं = प्रभूतम् धनम् (व्यञ्जन संधि)
समास…
- जलबिन्दुनिपातेन= जलस्य बिन्दुनाम् निपातेन (षष्ठी तत्पुरुष)
- सर्वविद्यानां = सर्वासां विद्यानाम् ( कर्मधारय )
- धर्मस्य च धनस्य च =धर्मधनयोः (द्वन्द्व समास)
प्रत्यय…
- व्यसनं = वि +अस् +ल्युट्
- प्राप्य =प्र + आप् +ल्यप्
एवं बहुविधम् उपदेशं श्रुत्वा शान्तचित्तः सः कस्यचित् कृषकस्य शस्यक्षेत्रे हलकार्यं कर्तुं प्रारभत, श्रमेण च शनैः शनैः प्रभूतं धनम् अर्जितवान् l
शब्दार्थ— बहुविधम्=अनेक प्रकार के , शस्यक्षेत्रे=फसल के खेत में, प्रारभत=आरम्भ किया , प्रभूतम्=बहुत , अर्जितवान् =कमाया
अर्थ-इस तरह अनेक प्रकार का उपदेश सुनकर शान्त चित्त वाले उसने (प्रच्छन्नभाग्य) किसी किसान के फसल वाले खेत में हल चलाना प्रारम्भ कर दिया और परिश्रम से धीरे-धीरे उसने अत्यधिक धन कमा लिया।
- शान्तचित्तः =शान्तं चित्तम यस्य सः ( बहुब्रीहि समास)
- शस्यक्षेत्रे = शस्यानाम् क्षेत्रे (षष्ठी तत्पुरुष)
- प्रभूतं धनं =प्रभूतधनं ( कर्मधारय )
- हलकार्यं =हलस्य कार्यं (षष्ठी तत्पुरुष)
प्रकृति प्रत्यय..
- कर्तुं =कृ +तुमुन्
- श्रुत्वा = श्रु +क्त्वा
- अर्जितवान् = अर्ज् +क्तवतु
अथ पूर्वमित्रं दुष्टबुद्धिः प्रच्छन्नभाग्यस्य धनागमवृत्तान्तं श्रुत्वा कदाचित् मध्यरात्रे तस्य एव गृहे चौर्यार्थं सन्धि – खननसुयोगम् विलोकयन् स्थितः। तस्मिन्नेव काले सुप्तोत्थितः प्रच्छन्नभाग्यः सम्भ्रान्तचित्तः स्वपत्नीं सम्बोध्य उवाच-अहो विचित्रः स्वप्नो मया दृष्टः । अस्माकं क्षेत्रे अश्वत्थतरुमूले सुवर्णपूरितः कलशःविद्यते इति। तच्छ्रुत्वा परद्रव्ये अनासक्ता सा न्यवेदयत्-नाथ! विरम अस्माद् लोभात्।
शब्दार्थ—पूर्व-मित्रं=पहले वाला मित्र, धनागम=धन प्राप्ति के ,वृत्तान्तम्=बात को, श्रुत्वा=सुनकर, मध्यरात्रे=आधी रात में, चौर्यार्थम्=चोरी के लिए , सन्धि= सेंध ,खनन-सुयोगम्= खुदाई के उचित अवसर को, विलोकयन्=देखता हुआ, सुप्तोत्थितः= सोकर उठा हुआ= सम्भ्रान्तचित्तः = घबराये हुये मन वाला, सम्बोध्य=सम्बोधित करके, विचित्रः= अनोखा या विस्मयकारी, अश्वत्थतरुमूले=पीपल के पेड़ की जड़ में , सुवर्णपूरितः – सोने से भराहुआ ,कलशः = घड़ा, परद्रव्ये=दूसरे के धन में. अनासक्ता-आसक्ति न रखने वाली। विरम-हट जाओ/रूको। अस्मात्-इस लोभ से।
अर्थ-इसके बाद प्रच्छन्नभाग्य के पहले वाले मित्र दुष्टबुद्धि के धन प्राप्ति की बात को सुनकर कभी आधी रात में उसकेघर में चोरी के लिए सेंध के लिए खुदाई का योग्य अवसर (मौका) देखने लगा। उसी समय सोकर उठा हुआ प्रच्छन्नभाग्य घबराये हुए मन वाला होकर अपनी पत्नी को सम्बोधित कर कहा -अहो, मैंने एक विलक्षण सपना देखा है! हमारे खेत में पीपल के पेड़ की जड़ में सोने से भरा हुआ एक घड़ा है। इसे सुनकर दूसरे के धन में अनासक्ति का भाव रखने वाली उस (पत्नी) ने कहा-स्वामी, इस लालच से अपने आप को रोकिये ।
समासाः
- पूर्वमित्रम्=पूर्वम् मित्रम् (कर्मधारय)।
- चौर्यार्थम्=चौर्यस्य अर्थम् (षष्ठी तत्पुरुष)।
- विचित्रः स्वप्नः=विचित्रस्वप्नः (कर्मधारयः)।
- अश्वत्थतरुमूले=अश्वत्थस्य तरुः (षष्ठी तत्पुरुष),तस्य मूले
- सम्भ्रान्तचित्तः=सम्भ्रान्तं चित्तं यस्य सः (बहुव्रीहि) ।
- सुवर्णपूरितः=सुवर्णेन पूरितः (तृतिया तत्पुरुष)।
- धनागमवृत्तान्तम्=धनस्य आगमस्य वृत्तान्तः तम् (षष्ठी तत्पुरुष),
सन्धि-कार्य
- सुप्तोत्थितः=सुप्त+उत्थितः (गुण सन्धि)।
- तस्मिन्नेव=तस्मिन् + एव (व्यञ्जन सन्धि)।
- धनागम=धन + आगम (दीर्घ सन्धि)।
- चौर्यार्थम्= चौर्य + अर्थम् (दीर्घ सन्धि)
प्रत्ययाः
- विलोकयन्=वि + लोक् + शतृ।
- सम्बोध्य=सम् + बुध् + ल्यप्।
- श्रुत्वा= श्रु + क्त्वा ।
- स्थितः=स्था + क्त।
दुष्टबुद्धिः तु तयोः वार्ता श्रुत्वा झटिति एव क्षेत्रं गतः । तत्र अश्वत्थमूलं खनित्त्वा तं सुवर्णकलशं प्राप्तवान्। यदा स तस्य आवरणम् अपसारयति तदैव भयङ्करम् एकं विषधरं फूत्कारं कुर्वन्तं पश्यति। भीतः स कलशं पुनः आवृत्त्य तं च आदाय मित्रस्य गृहं समागतः । स्वमित्रं सर्पेण मारयितुम् इच्छन् सः भित्तौ सन्धिं प्रकल्प्य तन्मध्यतः कलशं गृहाभ्यन्तरे क्षिप्तवान् ।
शब्दार्थ—झटिति=शीघ्र, खनित्वा=खोदकर, सुवर्णकलशम्=सोने के घड़े को, प्राप्य=प्राप्त कर के ,आवरणम् =ढक्कन , अपसारयति=हटाता है, विषधरम्= सांप को , फूत्कारं कुर्वन्तम्=फूत्कार करते हुए, दृष्टवान्=देखा , भीतः=डरा हुआ, आवृत्य=ढक कर , आदाय=लेकर, स्वमित्रम्-अपने मित्र को, मारयितुम्=मारने के लिए , इच्छन्=इच्छा करते हुए, भित्तौ =दीवार पर ,सन्धिम्=सेंध प्रकल्प्य =लगाकर / बनाकर तन्मध्यतः = उसके बीच में से, कलशम् =घड़े को,गृहाभ्यन्तरे =घर के अन्दर , क्षिप्तवान्=फेंक दिया।
अर्थ-दुष्टबुद्धि तो उन दोनों की बात को सुनकर शीघ्र ही खेत में गया। वहाँ पीपल की जड़ को खोदकर सोने के घड़े को प्राप्त किया।जब, उसने उसके ढक्कन को हटाया तो उसने फूत्कार करते हुए एक भयंकर सांप को देखा। डरा हुआ वह घड़े को फिर से ढक करके और उसे लेकर मित्र के( प्रच्छन्नभाग्य के) घर में आ गया। अपने मित्र को सांप से मरवाने की इच्छा करते हुए उसने दीवार में सेंध लगाकर उसके बीच से कलश को घर के अन्दर फेंक दिया।
समासाः …..
- परद्रव्ये=परेषाम् द्रव्ये (षष्ठी तत्पुरुष)।
- अश्वत्थमूलम्=अश्वत्थस्य मूलम् (षष्ठी तत्पुरुष)।
- मित्रस्य गृहम् =मित्रगृहम् (षष्ठी तत्पुरुष)।
- स्वमित्रम्=स्वम् मित्रम् (कर्मधारय)।
- तन्मध्यतः =तस्य मध्यतः (षष्ठी तत्पुरुष)।
- गृहाभ्यन्तरे=गृहस्य अभ्यन्तरे (षष्ठी तत्पुरुष)।
- अनासक्ता=न आसक्ता (नञ् तत्पुरुष)।
- सुवर्णकलशम् =सुवर्णस्य कलशम् (षष्ठी तत्पुरुष)।
- विषधरम्=विषं धारयति इति, तम् (उपपद तत्पुरुष)।
- भयङ्करम्=भयम् करोति इति तम् (उपपद तत्पुरुष)।
सन्धि-विच्छेदः
- तन्मध्यतः=तत् + मध्यतः (व्यञ्जन सन्धि)।
- न्यवेदयत्=नि + अवेदयत् (यण् सन्धि)।
- अस्माद् लोभात्=अस्मात् + लोभात् (जश्त्व सन्धि)।
- तदैव=तदा + एव (वृद्धि-सन्धि)।
- भयङ्करम्=भयम् + करम् (परसवर्ण सन्धि)।
- गृहाभ्यन्तरे=गृह + अभ्यन्तरे (दीर्घ सन्धि)।
- तच्छ्रुत्वा=तत् + श्रुत्वा (छत्व सन्धि)।
प्रत्ययाः….
- अनासक्ता=अन् + आसक्त + टाप् ।
- मध्यतः=मध्य +तसिल्
- श्रुत्वा=श्रु + क्त्वा ।
- प्राप्तवान्=प्र +आप् + ल्यप्
- गतः=गम् + क्त।
- आवृत्त्य=आ +वृञ्+ल्यप्
- कुर्वन्तं=कृ + शतृ।
- आदाय= आ +दा +ल्यप्
- भीतः=भी + क्त।
- इच्छन्=इष् + शतृ
- मारयितुम्=मृ + णिच् + तुमुन् ।
- क्षिप्तवान्=क्षिप् +क्तवतु
- प्रकल्प्य=प्र + कल्प् + ल्यप्।
विचित्रा खलु दैवगतिः । पतितात् कलशाद् बहिः निर्गत्य विषधरः तमेव दुष्टबुद्धिं दष्टवान् । कलशपातशब्देन प्रबुद्धौ तौ दम्पती आश्चर्येण प्रचुरमणिमाणिक्यानाम् आभया भासमानं निजगृहं दृष्ट्वा परस्परम् अवलोकयन्तौ अतिष्ठताम्।
अतः उच्यते –
पापिनाञ्च सदा दुःखं सुखं वै पुण्यकर्मणाम्।
एवं स्थिरतरं ज्ञात्वा साधुवृत्तिं समाचरेत् ॥ 3 ॥
अन्वयः- सदा पापिनां दुःखं, पुण्यकर्मणां च वै सुखम् । एवं स्थिरतरं ज्ञात्वा साधुवृत्तिं समाचरेत् ॥ 3 ॥
शब्दार्थ-विचित्रा=अनोखी , विस्मयकारक, दैवगतिः भाग्य की गति , पतितात्=गिरे हुए, कलशात्=घड़े से। बहिर्=बाहर , निर्गत्य=निकलकर, दष्टवान्=डस लिया , प्रचुर-मणि-माणिक्यानाम्= अत्यधिक मणियों व माणिक्यों की चमक से , भासमानम्=चमकते हुए , अवलोकयन्तौ देखते हुए, अतिष्ठताम्=ठहरे रहे।
शब्दार्थ-पापिनाम्-पापियों को । पुण्यकर्मणाम्-शुभ कर्म करने वालों को । स्थिरतरम्-अधिक दृढ़ता से । ज्ञात्वा =जानकर , साधुवृत्तिम्=सज्जनों के आचरण को = समाचरेत्= आचरण करना चाहिए।
अर्थ-भाग्य की गति निश्चय ही निराली होती है। गिरे हुए कलश से बाहर निकलकर सांप ने उस दुष्टबुद्धि को ही डस लिया। कलश के गिरने की ध्वनि से जागे हुए वे दोनों पति-पत्नी आश्चर्य से अत्यधिक मणियों की चमक से चमकते हुए अपने घर को देखकर एक-दूसरे को देखते ही रह गये।
श्लोक का अर्थ-इसलिए कहा जाता है,कि-पाप कर्म करने वालों को सदा दुःख तथा शुभ कर्म वालों को सदा सुख प्राप्त होता है। इस प्रकार इस नियमकी दृढ़ता को समझकर सज्जनों का आचरण करना चाहिए। अर्थात.. जिस प्रकार सज्जन आचरण करते हैं , उसी प्रकार का आचरण करना चाहिये।

समासाः ……..
- विषधरः=विषम् धारयति यः सः (बहुव्रीहि)।
- दम्पती=पतिः च पत्नी च (एकशेष द्वन्द्व)
- निजगृहम्=निजम् गृहम् (कर्मधारय)।
- पुण्यकर्मणाम्=पुण्यम् कर्म येषाम् तेषाम् (बहुव्रीहि)।
- दैवगतिः=देवस्य गतिः (षष्ठी तत्पुरुष)।
- साधुवृत्तिम्=साधूनाम् वृत्तिम् (षष्ठी तत्पुरुष)।
- कलशपातशब्देन=कलशस्य पातम् (षष्ठी तत्पुरुष), तस्य शब्देन (षष्ठीतत्पुरुष )
सन्धि-विच्छेदः
- पापिनाञ्च=पापिनाम् + च (परसवर्णसन्धि)।
- कलशाद् बहिः=कलशात् + बहिः (जशत्व सन्धि)।
प्रत्ययाः….
- विचित्रा=विचित्र + टाप् ।
- प्रबुद्धौ=प्र + बुध् + क्त।
- स्थिरतम्=स्थिर + तरप्।
- अवलोकयन्तौ=अव + लोक् + शतृ।
- वृत्तिम्=वृत् + क्तिन् ।
- निर्गत्य=निर् + गम् + ल्यप् ।
- दष्टवान्=दश् + क्तवतु।
- भासमानम्=भास् + शानच्।
- ज्ञात्वा = ज्ञै + क्त्वा ।
- गतिः= गम् + क्तिन् ।
Sadhu Vrittim Samaacharet पाठ के अभ्यास कार्य….
1..अधोलिखितान् प्रश्नान् एकपदेन उत्तरत-
- (क) प्रच्छन्नभाग्यः कुत्र अवसत् ?
- (ख) प्रच्छन्नभाग्यः कम् पापमार्ग त्यक्तुम् अकथयत् ?
- (ग) प्रच्छन्नभाग्यस्य पत्नी कीदृशी आसीत् ?
- (घ) आपदां तरणिः किम् अस्ति ?
- (ङ) पत्न्याः परामर्शेन सः कस्य क्षेत्रे कार्यं प्रारभत ?
- (च) कीदृशः प्रच्छन्नभाग्यः स्वगृहं प्रत्यागच्छत् ?
- (छ) सुवर्णपूरितः कलशः कस्य वृक्षस्य मूले स्थितः आसीत् ?
उत्तर…(क)कर्मपुरनगरे ,(ख) दुष्टबुद्धिम् ,(ग) बुद्धिमती ,(घ) धैर्यम् ,(ङ) कृषकस्यक्षेत्रे ,(च) समुपजातविवेकः ,(छ) अश्वत्थस्य।
2..अधोलिखितान् प्रश्नान् पूर्णवाक्येन उत्तरत –
- (क) दुष्टबुद्धिः कलशे कम् अपश्यत् ?
- (ख) दुष्टबुद्धिः कलशं किमर्थं मित्रस्य गृहे अपातयत् ?
- (ग) प्रच्छन्नभाग्यस्य चक्षुषी केन समुन्मीलिते ?
- (घ) सर्पः कं दष्टवान् ?
- (ङ) नरः कीदृशीं वृत्तिं समाचरेत् ?
- (च) कलशपातशब्देन प्रबुद्धौ दम्पती किम् अपश्यताम् ?
- (छ) परद्रव्ये अनासक्ता बुद्धिमती किं न्यवेदयत्?
उत्तराणि
- (क) दुष्टबुद्धिः कलशे एकं भयङ्करम् विषधरम् अपश्यत्।
- (ख) दुष्टबुद्धिः कलशम् स्वमित्रम् सर्पेण मारयितुम् इच्छन् मित्रस्य गृहे अपातयत्।
- (ग) प्रच्छन्नभाग्यस्य चक्षुषी गुरूपदेशेन इव बालवचसा समुन्मीलिते।
- (घ) सर्पः दुष्टबुद्धिम् दष्टवान्।
- (ङ) नरः साधुवृत्तिम् समाचरेत्।
- (च) कलशपातशब्देन प्रबुद्धौ दम्पती प्रचुरमणिमाणिक्यानाम् आभया भासमानं निजगृहम् अपश्यताम्।
- (छ) परद्रव्ये अनासक्ता बुद्धिमती न्यवेदयत् यत् विरम अस्माद् लोभात्।
3…अधोलिखितानि वाक्यानि पठित्वा स्थूलपदम् आश्रित्य प्रश्ननिर्माणं क्रियताम् –
- (क) विषादं त्यक्त्वा उद्यमः क्रियताम् ।
- (ख) जलबिन्दुनिपातेन क्रमशः घटः पूर्यते ।
- (ग) कृषकस्य क्षेत्रे श्रमं कृत्वा स धनम् अर्जितवान् ।
- (घ) धैर्यम् आपदां तरणिः।
- (ङ) नरः साधुवृत्तिं समाचरेत्।
- (च) प्रच्छन्नभाग्यस्य गृहम् मणीनाम् आभया भासमानम् अभवत् ।
उत्तरम्
- (क) कं/किम् त्यक्त्वा उद्यमः क्रियताम् ?
- (ख) केन क्रमशः घटः पूर्यते?
- (ग) कृषकस्य क्षेत्रे किम् कृत्वा स धनम् अर्जितवान् ?
- (घ) धैर्यम् कासां तरणिः?
- (ङ) नरः कीदृशीं/काम् वृत्तिं समाचरेत् ?
- (च) प्रच्छन्नभाग्यस्य गृहम् कासाम् आभया अभवत् ?
4…अधोलिखितान् प्रश्नान् यथानिर्देशम् उत्तरत-
- (क) ‘साधुजनगर्हितम् इमं पन्थानं त्यजतु भवान्।’ वाक्येऽस्मिन् कर्तृपदं किम् अस्ति?
- (ख) ‘अहो विचित्रः स्वप्नो मया दृष्टः।’ अत्र विशेषणपदं किम् अस्ति ?
- (ग) ‘पतितात् कलशाद् बहिः निर्गत्य विषधरः दुष्टबुद्धिं दष्टवान्।’ अस्मिन् वाक्ये ‘प्रविश्य’ इति पदस्य विलोमपदं किं प्रयुक्तम्?
- (घ) ‘अनेन वचसा प्रतिहतान्तःकरणः प्रच्छन्नभाग्यः अचिन्तयत्।’ वाक्येऽस्मिन् क्रियापदं किम् अस्ति ?
- (ङ) ‘गृहे तस्य भार्या सपदि समागतं पतिं दृष्ट्वा अपृच्छत्।’ अत्र ‘शीघ्रम्’ इति पदस्य पर्यायपदं किं
- (च) ‘दुष्टबुद्धिः तु तस्य सद्वचनानि तिरस्कृत्य ग्रामाभिमुखं प्राचलत्।’ अस्मिन् वाक्ये ‘तस्य’ इति सर्वनाम पदं कस्मै प्रयुक्तम् ?
- (छ) ‘विचित्रा खलु दैवगतिः।’ अत्र विशेष्यपदं किम् अस्ति?
उत्तराणि –
- (क) भवान्
- (ख) विचित्रः
- (ग) निर्गत्य
- (घ) अचिन्तयत्
- (ङ) सपदि
- (च) प्रच्छन्नभग्याय
- (छ) दैवगतिः
5..घटनाक्रमानुसारं वाक्यानि पुस्तिकायां लिखत –
- (क) सः पापपथं त्यक्त्वा गृहम् आगच्छत्।
- (ख) पत्न्याः परामर्शेन सः परिश्रमं कृत्वा शनैः शनैः प्रभूतं धनम् अर्जितवान् ।
- (ग) प्रच्छन्नभाग्यः नामकः एकः कुमारः कर्मपुरनगरे अवसत्।
- (घ) प्रच्छन्नभाग्यस्य स्वप्नवार्ताम् श्रुत्वा सः झटिति क्षेत्रम् अगच्छत्।
- (ङ) यदा सः सुवर्णकलशस्य आवरणम् अपसारितवान् तदैव तस्मिन् एकं भयङ्करं विषधरं दृष्टवान् ।
- (च) मार्गे गच्छतः प्रच्छन्नभाग्यस्य मनः केनचित् बालवचसा प्रतिहतम् अभवत् ।
- (छ) दुष्टबुद्धिः अश्वत्थमूलं खनित्वा सुवर्णकलशं प्राप्तवान् ।
- (ज) बाल्ये सः दुष्टबुद्धिनाम्ना चौरेण सह चौर्यकर्मणि संलग्नः अभवत् ।
- (झ) मित्रस्य धनागमवृत्तान्तं श्रुत्वा दुष्टबुद्धिः तस्यैव गृहे चौर्यार्थम् अगच्छत् ।
- (ञ) पश्चात्तापेन दग्धमानसः सः सर्वं वृत्तान्तं भार्यायै निवेद्य सकरुणम् अक्रन्दत्।
उत्तर-
- (क) प्रच्छन्नभाग्यः नामकः एकः कुमारः कर्मपुरनगरे अवसत्।
- (ख) बाल्ये सः दुष्टबुद्धिनाम्ना चौरेण सह चौर्यकर्मणि संलग्नः अभवत्।
- (ग) मार्गे गच्छतः प्रच्छन्नभाग्यस्य मनः केनचित् बालवचसा प्रतिहतम् अभवत्।
- (घ) सः पापपथं त्यक्त्वा गृहम् आगच्छत्।
- (ङ) पश्चात्तापेन दग्धमानसः सः सर्वं वृत्तान्तं भार्यायै निवेद्य सकरुणम् अक्रन्दत्।
- (च) पत्न्याः परामर्शेन सः परिश्रमं कृत्वा शनैः शनैः प्रभूतं धनम् अर्जितवान्।
- (छ) मित्रस्य धनागमवृत्तान्तं श्रुत्वा दुष्टबुद्धिः तस्यैव गृहे चौर्यार्थम् अगच्छत्।
- (ज) प्रच्छन्नभाग्यस्य स्वप्नवार्ता श्रुत्वा सः झटिति क्षेत्रम् अगच्छत्।
- (झ) दुष्टबुद्धिः अश्वत्थमूलं खनित्वा सुवर्णकलशं प्राप्तवान्।
- (ञ) यदा सः सुवर्णकलशस्य आवरणम् अपसारितवान् तदैव तस्मिन् एकं भयङ्करं विषधरं दृष्टवान्।
6…मञ्जूषायां कानिचित् विशेषणानि सन्ति । तानि उपयुक्तपात्रेण सह योजयत—-
मञ्जूषा….[बुद्धिमती, चौरः, कृतघ्नः, विद्यापराङ्मुखः, परिश्रमी, धैर्यवती, समुपजातविवेकः, लोभरहिता, लोभी, शान्तचित्तः, अनासक्ता, ईष्यालुः।]
7…अधोलिखितानां ‘क’ स्तम्भस्य वाक्यांशानां ‘ख’ स्तम्भस्य वाक्यांशैः सह उचितं संयोजनं कृत्वा पुस्तिकायां लिखत-
स्तंभ क | स्तंभ ख |
(क) सखे, यदि मां मित्रस्थाने परिगणयसि तर्हि | .(i) बालवचसा मम चक्षुषी समुन्मीलिते । |
(ख) जलबिन्दुनिपातेन | (ii) प्रभूतं धनम् अर्जितवान् । |
(ग) स हलकार्यं कृत्वा श्रमेण | (iii) साधुजनगर्हितं पन्थानं त्यजतु, भवान् |
(घ) बुद्धिमती सा अवदत् अलं चिन्तया | .(iv) क्रमशः पूर्यते घटः। |
(ङ) गुरूपदेशेन इव अनेन | (v) आपदां तरणिः धैर्यम् । |
उत्तर……
स्तंभ क | स्तंभ ख |
(क) सखे, यदि मां मित्रस्थाने परिगणयसि तर्हि…. | (iii) साधुजनगर्हितं पन्थानं त्यजतु, भवान् । |
(ख) जलबिन्दुनिपातेन | (iv) क्रमशः पूर्यते घटः। |
(ग) स हलकार्यं कृत्वा श्रमेण | (ii) प्रभूतं धनम् अर्जितवान् । |
(घ) बुद्धिमती सा अवदत्-अलं चिन्तया | (v) आपदां तरणिः धैर्यम् । |
(ङ) गुरूपदेशेन इव अनेन | (i) बालवचसा मम चक्षुषी समुन्मीलिते । |
8..अधोलिखितं कथनं कः कम् कथयति-
कथन | कः | कम् |
यथा-कथमत्र नतोन्नते मार्गे क्रीडथ? | प्रच्छन्नभाग्यः दुष्टबुद्धिः च | बालकान् |
- (क) कथं भवन्तौ सुपथं परित्यज्य कुपथेन गन्तुं प्रवृत्तौ ?
- (ख)सखे! साधुजनगर्हितम् इमं पन्थानं त्यजतु भवान्
- (ग)इदानीम् विषादं त्यक्त्वा उद्यमः क्रियताम्।
- (घ)अहो विचित्रः स्वप्नः मया दृष्टः।
- (ङ)नाथ! विरम् अस्माद् लोभात्।
उत्तर
कथन | कः | कम् |
(क) कथं भवन्तौ सुपथं परित्यज्य कुपथेन गन्तुं प्रवृत्तौ ? | उदण्डः बालकः | प्रच्छन्नभाग्यम् दुष्टबुद्धिम् च |
(ख)सखे! साधुजनगर्हितम् इमं पन्थानं त्यजतु भवान् | प्रच्छन्नभाग्यः | दुष्टबुद्धिम् |
(ग)इदानीम् विषादं त्यक्त्वा उद्यमः क्रियताम्। | प्रच्छन्नभाग्यस्य भार्या | प्रच्छन्नभाग्यम् |
(घ)अहो विचित्रः स्वप्नः मया दृष्टः। | प्रच्छन्नभाग्यः | स्वभार्यां |
(ङ)नाथ! विरम् अस्माद् लोभात् | प्रच्छन्नभाग्यस्य भार्या | प्रच्छन्नभाग्यम् |
9…मञ्जूषायाः समुचितपदानाम् चयनं कृत्वा अधोदत्तशब्दानाम् त्रयः पर्यायाः दीयन्ताम्…
निकेतनम् | अर्थः | चक्षुः |
भुजंगः | अहिः | प्रेक्ष्य |
द्रविणम् | विलोक्य | वित्तं |
परित्यज्य | लोचनं | विषधरं |
अक्षि | निशा | सदनम् |
वीक्ष्य | हित्वा | रजनी |
शर्वरी | गेहम् | विहाय |
- रात्रिः….
- धनं …
- सर्पः …..
- दृष्ट्वा…
- नेत्रं…
- त्यक्त्वा….
- गृहं….
उत्तर…
रात्रिः | शर्वरी | निशा | रजनी |
धनं | द्रविणम् | अर्थः | वित्तम् |
सर्पः | भुजंगः | अहिः | विषधरः |
दृष्ट्वा | वीक्ष्य | विलोक्य | प्रेक्ष्य |
नेत्रं | अक्षिः | लोचनं | चक्षुः |
त्यक्त्वा | परित्यज्य | हित्वा | विहाय |
गृहं | निकेतनम् | गेहम् | सदनं |
10…उदाहरणानुसारं समस्तपदैः वाक्यानि पूरयत-
यथा-(सुवर्णेन पूरितं) सुवर्णपूरितम् कलशं प्राप्य प्रच्छन्नभाग्यः विस्मितः अभवत् ।
- (क) (क्लेशानां परम्परा)……कस्य मानसं न संतापयति ।
- (ख) (गुरोः उपदेशः)……….. शिष्यस्य कल्याणाय भवति।
- (ग) (परेषां द्रव्ये)……………आसक्तिः उचिता नास्ति ।
- (घ) (कलशस्य पातेन)……..तस्य निद्राभङ्गः अभवत् ।
- (ङ) यः नरः (विद्यायाः पराङ्मुखः)…… भवति, सः लोके आदरं न लभते।
- (च) (साधूनां वृत्तिम्)………..आचरेत् ।
- (छ) (रवेः किरणाः)……..(गृहस्य अभ्यन्तरे)…….प्रविशन्ति ।
उत्तरम्
- (क) क्लेशपरम्परा कस्य मानसं न सन्तापयति ?
- (ख) गुरूपदेशः शिष्यस्य कल्याणाय भवति।
- (ग) परद्रव्ये आसक्तिः उचिता नास्ति ।
- (घ) कलशपातेन तस्य निद्राभङ्गः अभवत् ।
- (ङ) यः नरः विद्यापराङ्मुखः भवति, सः लोके आदरं न लभते।
- (च) साधुवृत्तिम् आचरेत् ।
- (छ) रविकिरणाः गृहाभ्यन्तरे प्रविशन्ति ।
11..अधोलिखितवाक्येषु स्थूलाक्षरपदानां प्रसङ्गानुसारम् उचितम् अर्थ चित्वा लिखत-
(क) सन्धिं प्रकल्प्य कलशं गृहाभ्यन्तरे क्षिप्तवान्।
- (i) चिन्तयित्वा, (ii) रचयित्वा, (iii) कथयित्वा
(ख) प्रचुरमणिमाणिक्यानाम् आभया भासमानं गृहम् अपश्यताम्।
- (1) प्रकाशेन.,(ii) सूर्येण , (iii) अग्निना
(ग) आपदां तरणिः धैर्यम्।
- (i) सूर्यः , (ii) तरणम् , (iii) नौका
(घ) झटिति एव क्षेत्रं गतः।
- (i) सहसा ,(ii) शीघ्रम् ,(iii) विलम्बेन
(ङ) विषादं त्यक्त्वा उद्यमः क्रियताम्।
- (i) परिश्रमः , (ii) प्रयत्नः ,(iii) प्रयोगः
उत्तर….. (क) रचयित्वा ,(ख) प्रकाशेन , (ग) नौका ,(घ) शीघ्रम् , (ङ) परिश्रमः
अभ्यासवशगं मनः मणिका संस्कृत Class 10
Aagyaa Gurunaam Hi Avicharaniya Class 10
रमणीया हि सृष्टिः एषा Sanskrit class 10