NCERT Solution.. For..चतुर्थः पाठः विद्यया भान्ति सद्गुणाः पाठ का सरल हिन्दी अनुवाद तथा अभ्यास कार्य समाधान
परिचय – यह पाठ हितोपदेश के कथामुख भाग से संकलित किया गया है। सुदर्शन नामक राजा के मूर्ख पुत्र कुमार्ग पर चलने वाले थे।राजा बहुत चिन्तित थे।राजा ने सोचा कि मेरे पास उच्च कुल तथा विपुल सम्पदा है किन्तु इस धन-सम्पदा से क्या लाभ ? जब मेरे पुत्र अशिक्षित तथा गुणहीन हैं। ‘विद्या के द्वारा ही सब प्रकार की व्यवहार कुशलता आती है,’ ऐसा समझ कर उन्होंनें अपने पुत्रों को शिक्षित कराने के लिए क्या किया..वह इस पाठ में बताया गया है । राजा नें नीतिशास्त्र में निपुण विष्णुशर्मा के हाथों में अपने पुत्रों को सौंप दिया। विष्णुशर्मा ने पशु, पक्षी तथा अन्य जन्तुओं की मनोरंजक व प्रेरणादायक कथाओं के माध्यम से उन राजकुमारों को शिक्षित किया। उन कथाओं का संकलन ही हितोपदेश नाम के ग्रन्थ के रूप में प्रसिद्ध है।
मालविका….भो सुकुमार ! किमर्थं चिन्तितः असि ?
मालविका… हे!! सुकुमार!!किस कारण से चिन्तित हो?
सुकुमारः …..मम अनुजस्य पठने रुचिः न अस्ति ।
सुकुमार…. मेरे छोटे भाई की पढ़ने में रुचि नहीं है।
मालविका …..सुकुमार ! मम पुस्तके एका कथा अस्ति, यत्र एकः राजा अपि एवमेव चिन्तितः आसीत् ।
मालविका…. सुकुमार!! मेरे पुस्तक में एक कथा है, जिसमें एक राजा भी इसी तरह चिन्तित था।
सुकुमारः …..सत्यम् ? किं कृतं तदा तेन राज्ञा ?
सुकुमार… सच में? फिर उस राजा नें क्या किया?
मालविका …..तदा राज्ञा एकः विद्वान् आहूतः । सः सुरोचकाभिः कथाभिः राजपुत्रान् नीतिशास्त्रम् अपाठयत्। तासां कथानां सङ्ग्रहः अपि विद्यते ।
मालविका.. तब राजा नें एक विद्वान बुलाया। उस (विद्वान)नें रुचिपूर्ण कथाओं से राजपुत्रों को नीतिशास्त्र पढ़वाया। उन कथाओं का संग्रह भी है।
सुकुमारः …..आश्चर्यम् । किं नाम तत् पुस्तकम् ?
सुकुमार… आश्चर्य है। क्या नाम है उस पुस्तक का?
मालविका….तस्य नाम हितोपदेशः । तस्य प्रारम्भे एव इदं वर्णितं यत् विद्यां विना मनुष्यस्य जीवनं व्यर्थम् ।
मालविका… उसका नाम ‘हितोपदेश’ है। उसके आरम्भ में ही वर्णित है,कि विद्या के बिना मनुष्य का जीवन व्यर्थ है।
सुकुमारः….पठनीयं तत् पुस्तकम् ।
सुकुमार… वह पुस्तक पढ़ने योग्य है.
मालविका ….मया सह आगच्छ। अद्यैव अस्माकम् आचार्यः तां कथां पाठयिष्यति ।
मालविका.. मेरे साथ आओ। आज ही हमारे आचार्य जी उस कथा को पढ़ायेंगे।
सुकुमारः …..मम एतत् सौभाग्यम्। पठामः तावत् पाठम् ।
सुमुमार….. यह मेरा सौभाग्य है। तो वह पाठ पढ़ते हैं।
पाठ…विद्यया भान्ति सद्गुणाः
अस्ति भागीरथीतीरे पाटलिपुत्रनामधेयं नगरम् । तत्र सर्वस्वामिगुणोपतः सुदर्शनः नाम नरपतिः आसीत् । स भूपतिः एकदा पठ्यमानं श्लोकद्वयं श्रुतवान्।
अनेकसंशयोच्छेदि परोक्षार्थस्य दर्शकम् ।
सर्वस्य लोचनं शास्त्रं यस्य नास्त्यन्ध एव सः ॥ 1 ॥
अन्वयः – शास्त्रम् अनेकसंशय-उच्छेदि परोक्ष-अर्थस्य दर्शकम् (अस्ति, पुनः च एतत्) सर्वस्य (जनस्य) लोचनम् (इव) (यस्य) (पार्श्वे) न अस्ति सः (तु) अन्धः एव अस्ति।
यौवनं धनसम्पत्तिः प्रभुत्वमविवेकिता।
एकैकमप्यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम् ॥ 2 ॥
अन्वय…. यौवनम्, धनसम्पत्तिः, प्रभुत्वम्, अविवेकता च – एक-एकम् अपि अनर्थाय ( पर्याप्तं) भवन्ति।, यत्र चतुष्टयम् (तत्र) किम् (भवष्यति)?
शब्दार्थ – भागीरथीतीरे=गंगा नदी के किनारे , सर्वस्वामिगुणोपेतः -स्वामी के सभी गुणों से युक्त , नरपतिः = राजा , एकदा = एक बार., पठ्यमानम् = पढ़े जाते हुए, शुश्राव = सुना , अनेकसंशयोच्छेदि= अनेक प्रकार के (बहुत सारे ) सन्देहों को दूर करने वाला, परोक्षार्थस्य = छिपे अर्थ को , दर्शकम् – दिखाने वाला , प्रभुत्वम् = प्रभुता, स्वामी होने, अविवेकता = अज्ञानता, विचार-शून्यता, एकैकमपि =एक-एक भी, अनर्थाय = अनर्थ के लिए, अमङ्गल के लिए , चतुष्टयम् = चारों
अर्थ-गंगा नदी के किनारे पाटलिपुत्र नाम का एक नगर है । वहाँ पर स्वामी के सम्पूर्ण गुणों से युक्त, सुदर्शन नाम का एक राजा था। एक बार उस राजा ने किसी के द्वारा पढ़े जाते हुए दो श्लोक सुना….
1..श्लोकार्थ…..अनेक सन्देहों को दूर करने वाला; छिपे हुए अर्थ को दिखाने वाला शास्त्र सब का नेत्र होता है। जिस के पास यह शास्त्र रूपी नेत्र नहीं है,वह अन्धा ही है।
2..श्लोकार्थ….यौवन अर्थात युवावस्था , धन-सम्पत्ति, प्रभुता (स्वामित्व) तथा विचार-शून्यता- इनमें से एक-एक तत्त्व, अकेले ही अनर्थ करने वाला है किन्तु जिसके पास ये चारों हों, उसका तो कहना ही क्या ? अर्थात.. जिसमें ये चारो हों तो वहां तो विनाश निश्चित है।
संधि कार्य…
- सर्वस्वामिगुणोपतः= सर्वस्वामिगुण + उपेतः (गुण संधि)
- अनेकसंशयोच्छेदि= अनेकसंशय+ उच्छेदि(गुण संधि)
- परोक्षार्थस्य= परोक्ष +अर्थस्य (दीर्घ संधि)
- एकैकम् = एक + एकम् (वृद्धि संधि)
- अप्यनर्थाय= अपि +अनर्थाय (यण् संधि)
- नास्त्यन्ध= न +अस्ति +अन्धः ( दीर्घ संधि यण संधि)
पद परिचय…
- श्लोकद्वयम् – श्लोकद्वय शब्दः, द्वितीया विभक्तिः,नपुंसकलिङ्गरूप, एकवचन,।
- शुश्राव=श्रु धातुः, लिट् लकारः, प्रथमपुरुषः, एकवचन।
- परोक्षार्थस्य =परोक्षार्थ शब्दः, षष्ठी विभक्तिः, पुल्लिङ्गरूप ,एकवचन
- अनर्थाय अनर्थ शब्दः, चतुर्थी विभक्तिः,पुल्लिङ्गरूप,एकवचन,।
प्रकृति प्रत्यय…
- उपेतः= उप+इ +क्त
- अविवेकिता = अविवेक +तल्
- प्रभुत्वं = प्रभु +त्व
- पठ्यमानं =पठ् +शानच्
आत्मनः पुत्राणाम् अनधिगतशास्त्राणां नित्यमुन्मार्गगामिनाम् आचारहीनतया उद्विग्नमनाः स राजा अचिन्तयत् –
स जातो येन जातेन याति वंशः समुन्नतिम् ।
परिवर्तिनि संसारे मृतः को वा न जायते ॥ 3 ।
वरमेको गुणी पुत्रो न च मूर्खशतान्यपि ।
एकश्चन्द्रस्तमो हन्ति न च तारागणैरपि ॥ 4 ॥
अन्वयः – येन जातेन वंशः समुन्नतिम् याति सः (एव) जातः (अस्ति) (अस्मिन्) परिवर्तिनि संसारे कः मृतः (कः) वा न जायते ?
अन्वय….एकः गुणी पुत्रः वरम्, मूर्खशतानि च अपि न (वरम्) । एकः चन्द्रः तमः हन्ति, (तमः) च तारागणैः अपि न (हन्यते) एकः गुणी पुत्रः वरम् (भवति), शतानि अपि मूर्खाः (वरम्) च न (भवन्ति), एकः चन्द्रः तमः हन्ति, (तत् तमः) तारागणैः अपि न (हन्यते)।
शब्दार्थ=अनधिगतशास्त्राणाम्-जिसने शास्त्रों को नहीं पढ़ा है, उनका , नित्यम्=सदा ,उन्मार्ग = बुरे रास्ते पर , गामिनाम् =चलने वालों का , उद्विग्न-मनाः = दुःखी मन वाला , चिन्तयामास -सोचा, येन जातेन = जिसके जन्म से , वंशः = कुल , समुन्नतिम् = उन्नति या प्रगति को , याति=प्राप्त करता है, जातः = उत्पन्न हुआ, परिवर्तिनि = परिवर्तनशील ,संसारे = संसार में , मृतः = मर कर, न जायते = पैदा नहीं होता , एकः = एक या ,अकेला , गुणी = गुणवान् , पुत्रः =पुत्र, वरम् = अच्छा या श्रेष्ठ , मूर्ख-शतानि – सैंकड़ों मूर्ख , चन्द्रः =चन्द्रमा , तमः =अन्धकार को , हन्ति = नष्ट कर देता है, तारागणैः = तारों के समूह से
हिन्दी अनुवाद…..(यहश्लोक सुनकर) वह राजा अपने पुत्रों के, जिन्होंने न शास्त्रों का अध्ययन किया है तथा जो सदा कुमार्ग अर्थात बुरे रास्ते पर चलने वालें हैं, तथा उनकी आचारहीनता के कारण दुःखी मन वाला होकर सोचने लगा-
श्लोक अर्थ…..जिसके पैदा होने से कुल उन्नति करता है, उसका ही जन्म सफल माना जाता है, अन्यथा इस परिवर्तनशील संसार में कौन मरता नहीं तथा कौन जन्म नहीं लेता ? अर्थात् मर कर सभी पैदा होते रहते हैं। जन्म मरण का चक्र चलता रहता है।
श्लोक अर्थ… सैकड़ों मूर्ख पुत्रों से एक ही गुणवान पुत्र श्रेष्ठ होता है । अकेला चन्द्रमा अन्धेरे को दूर कर देता है , तारों के समूह से अन्धकार नष्ट नहीं होता।
संधि कार्य…
- स जातो = सः +जातः (विसर्ग संधि )
- मूर्खशतान्यपि= मूर्खशतानि +अपि (यण् संधि)
- एकश्चन्द्रस्तमो हन्ति = एकः +चन्द्रः + तमः +हन्ति (विसर्ग संधि )
- तारागणैरपि= तारागणैः +अपि (विसर्ग संधि )
प्रकृति प्रत्यय…
- जातः =जन् + क्त
- मृतः =मृ +क्त
- गुणी =गुण +णिनि
- समुन्नतिम् = सम् +उत् +नम् +क्तिन्
पद परिचय…
- आत्मनः आत्मन् शब्द, पंचमी/षष्ठी विभक्ति, एकवचन, पुल्लिङ्गरूप।
- याति=या धातु, लट् लकार, प्रथमपुरुष, एकवचन।
- हन्ति=हन् धातु, लट् लकारःl, प्रथमपुरुष, एकवचन।
- परिवर्तिनि=परिवर्तिन् शब्द, सप्तमी विभक्ति, एकवचनम, पुल्लिङ्गरूप ।
- वरम् = अव्यय शब्द
- तमः=तमस् शब्द, प्रथमा/द्वितीया विभक्ति, एकवचनम, नपुंसकलिङ्गरूप।
- जायते=जन् धातु, लट् लकार, आत्मनेपद, प्रथमपुरुष, एकवचन।
तत् कथम् इदानीम् एते मम पुत्राः गुणवन्तः क्रियन्ताम् ?…यतः-
माता शत्रुः पिता वैरी येन बालो न पाठितः ।
न शोभते सभामध्ये हंसमध्ये बको यथा ।। 5।
रूपयौवनसम्पन्ना विशालकुलसम्भवाः ।
विद्याहीना न शोभन्ते निर्गन्धा इव किंशुकाः।।6।।
अन्वयः – येन (याभ्यां मातृपितृभ्याम्) बालः न पाठितः, (तादृशी) माता शत्रुः, (तादृशः) पिता वैरी (भवति), तयोः पुत्राः सभामध्ये (तथा) न शोभन्ते, यथा हंसमध्ये बकः (न शोभते) ।
अन्वय…… (ये जनाः) रूपयौवनसम्पन्नाः, विशालकुलसम्भवाः (सन्ति, ते) निर्गन्धाः किंशुका इव (कदापि) न शोभन्ते ।
शब्दार्थ – न पाठितः = नहीं पढ़ाया गया, सभामध्ये = सभा के मध्य में ,न शोभते = शोभा नहीं देते , यथा = जैसे, हंसमध्ये = हंसों के मध्य में ,बकः= बगुला, रूप-यौवन-सम्पन्नाः = रूप सौन्दर्य तथा जवानी से युक्त , विशाल-कुल-सम्भवाः= बड़े कुल में जन्म लिये हुए , विद्या-हीनाः = विद्या से रहित, निर्गन्धा =सुगन्ध रहित, किंशुकाः इव=टेसू के फूलों के समान
हिन्दी अनुवाद —तो कैसे अब मेरे ये (गुणहीन) पुत्र गुणवान् किये जाएँ? क्योंकि –
5..श्लोकार्थ…जिस माता और पिता द्वारा बालक को नहीं पढ़ाया गया ऐसी माता बालक की शत्रु है तथा पिता बालक का वैरी है। क्योंकि वह बालक सभा के बीच में ऐसे ही शोभा नहीं पाता जैसे हंसों के बीच में बगुला ॥ 5 ॥
6…श्लोकार्थ…..रूप तथा यौवन से संपन्न तथा ऊँचे कुल में जन्म लेने वाले बच्चे भी यदि विद्या से हीन हैं तो वे सभा के मध्य में सुगन्ध रहित किंशुक/टेसू के पुष्प के समान शोभा नहीं देते।
अत्र तु दैवं कारणमिति न उचितम्, अतः सर्वथा दैवम् आलस्यं च विहाय पुरुषार्थः विधेयः । एतत् चिन्तयित्वा राजा पण्डितसभां कारितवान्। राजा अवदत् – ‘भोः भोः पण्डिताः !’ श्रूयतां मम वचनम् – ‘अस्ति कश्चिद् एवम्भूतो विद्वान् यो मम पुत्राणां नित्यम् उन्मार्गगामिनाम् अनधिगतशास्त्राणाम् इदानीं नीतिशास्त्रोपदेशेन पुनर्जन्म कारयितुं समर्थः ?’
शब्दार्थ – परम् = लेकिन एतत्-कृते= इसके लिए , दैवम् =भाग्य, नोचितम् = उचित नहीं है , सर्वथा = सब प्रकार से , दैवम् =भाग्य को, विहाय =छोड़कर , पुरुषार्थः = परिश्रम , विधेयः = करना चाहिए , चिन्तयित्वा =सोचकर , कारितवान्=बुलाई , उवाच = कहा, श्रूयताम् =सुनिए, एवम्भूतः = इस प्रकार का , नीतिशास्त्र-उपदेशेन – नीतिशास्त्र के उपदेश से , पुनर्जन्म =दूसरा जन्म ,कारयितुं – कराने में, समर्थः = समर्थ।
अर्थ—-किन्तु इसमें भाग्य ही कारण है, ऐसा मान लेना उचित नहीं है, इसलिए सदैव भाग्य व आलस्य को छोड़कर पुरुषार्थ (परिश्रम) करना चाहिए। ऐसा सोचकर राजा ने पण्डितों की सभा बुलाई। राजा ने कहा- हे पण्डितों ! मेरी बात सुनिये –क्या कोई ऐसा विद्वान् है ,जो मेरे इन , सदा बुरे मार्ग पर चलने वाले तथा शास्त्र का अध्ययन न करने वाले पुत्रों को नीतिशास्त्र के उपदेश के द्वारा नया जन्म दिलाने में समर्थ हो ?
सन्धि-विच्छेद…
- बालो न=बालः + न (विसर्ग सन्धि) ।
- निर्गन्धा इव =निर्गन्धाः + इव (विसर्ग सन्धि)
- नीतिशास्त्रोपदेशेन=नीतिशास्त्र + उपदेशेन (गुण सन्धि)
- कश्चित्= कः + चित् (विसर्ग सन्धि)
प्रकृति-प्रत्यय….
- गुणवन्तः =गुण + मतुप् (वतुप्)।
- चिन्तयित्वा= चिन्त् +क्त्वा
- वैरी= वैर + णिनि
- कारितवान्= कृ +णिच् +क्तवतु
- पाठितः=पठ् + णिच् + क्त।
- कारयितुम्=कृ +तुमुन्
- विहाय=वि + हा + ल्यप्।
पद परिचय…
- क्रियन्ताम्=कृ धातु, लोट् लकार, प्रथमपुरुष, बहुवचन।
- गुणवन्तः=गुणवत् शब्द, प्रथमा विभक्ति, बहुवचन, पुल्लिङ्ग।
- येन=यत् शब्दः, तृतीया विभक्ति, एकवचन, पुल्लिङ्ग/नपुंसकलिङ्ग।
- उन्मार्गगामिनाम्=उन्मार्गगामिन् शब्द, षष्ठी विभक्ति, बहुवचन, पुल्लिङ्ग।
- अनधिगतशास्त्राणाम्=अनधिगतशास्त्र शब्द, षष्ठी विभक्ति, बहुवचन,पुल्लिङ्ग
- श्रूयताम्=श्रु धातु, लोट् लकार, प्रथमपुरुष, एकवचन, आत्मनेपद ।
- शोभन्ते=शुभ् धातु, लट् लकार, प्रथमपुरुष, बहुवचन, आत्मनेपद ।
- किंशुकाः = किंशुक शब्द, पुलिङ्ग, प्रथमा, बहु वचन।
अत्रान्तरे विष्णुशर्मनामा महापण्डितः सकलनीतिशास्त्रतत्त्वज्ञः बृहस्पतिः इव अवदत् – ‘देव ! महाकुलसम्भूता एते राजपुत्राः, तत् मया नीतिं ग्राहयितुं शक्यन्ते ।’ अतोऽहं षण्मासाभ्यन्तरे भवत्पुत्रान् नीतिशास्त्राऽभिज्ञान् करिष्यामि। राजा सविनयं पुनरवदत्-कोऽत्र सन्देहः ?
कीटोऽपि सुमनःसङ्गादारोहति सतां शिरः ।
अश्मापि याति देवत्वं महद्भिः सुप्रतिष्ठितः ॥ 7 ॥
अन्वयः – (यथा) सुमनः सङ्गात् कीटः अपि सताम् शिरः आरोहति (तथा एव) महद्भिः सुप्रतिष्ठितः अश्मा अपि देवत्वम याति ।
शब्दार्थ-अत्रान्तरे = इसी बीच, विष्णुशर्मनामा=विष्णुशर्मा नाम के , महापण्डितः =बड़े विद्वान् ,सकल-नीतिशास्त्र-तत्त्वज्ञः = सम्पूर्ण नीतिशास्त्र के रहस्य को जानने वाले , बृहस्पतिः इव= बृहस्पति के समान , अब्रवीत्= बोले , देव= हे राजन् , महाकुलसम्भूताः = ऊँचे कुल में पैदा हुए , एते राजपुत्राः= ये राजपुत्र , ग्राहयितुम्= ग्रहण कराये जाने में , शक्यन्ते =समर्थ हैं , षण्मासाभ्यन्तरे= छः महीने के अन्दर , नीतिशास्त्राऽभिज्ञान्- नीतिशास्त्र में निपुण , सविनयम् = विनय पूर्वक ।
शब्दार्थ….कीटः = कीड़ा, अपि =भी , सुमनः संगात्=फूल के संग से , सताम् =सज्जनों के , शिरः =सिर पर , आरोहति – चढ़ जाता है , महद्भिः = महान लोगों के द्वारा , सुप्रतिष्ठितः = महिमा-मण्डित होकर ,अश्म=पत्थर , देवत्वं = देव रूप को , याति =प्राप्त करता है।
हिन्दी अनुवाद…इसी बीच सम्पूर्ण नीति शास्त्र के ज्ञाता महापण्डित विष्णु शर्मा नाम के महाविद्वान ने देव गुरु बृहस्पति के समान कहा- हे राजन् ! महान् कुल में उत्पन्न ये राजकुमार मेरे द्वारा नीतिशास्त्र को ग्रहण करने वाले बनाये जा सकते हैं। इसलिए मैं छः महीने के अन्दर आपके पुत्रों को नीतिशास्त्र का ज्ञाता बना दूँगा। राजा ने विनम्रता पूर्वक फिर से कहा- इसमें क्या सन्देह है?
7…श्लोकार्थ….एक कीड़ा भी फूल के संगति से सज्जनों के सिर पर चढ़ जाता है। महान् पुरुषों द्वारा सुप्रतिष्ठत किये जाने पर पत्थर भी देवता रूप को प्राप्त कर लेता है।
तदेतेषाम् अस्मत्पुत्राणां नीतिशास्त्रोपदेशाय भवन्तः प्रमाणम् इत्युक्त्वा तस्य विष्णुशर्मणः करे बहुमानपुरःसरं पुत्रान् समर्पितवान्।
ततः विष्णुशर्मा पशु-पक्षि-जन्तूनां मनोरञ्जकाभिः, प्रेरणाप्रदाभिश्च कथाभिः तान् राजकुमारान् शिक्षितवान् । एतासां कथानां सङ्कलनमेव ‘हितोपदेशः’ नामकः ग्रन्थः प्रसिद्धः जातः ।
शब्दार्थ—एतेषाम् = इन , अस्मत्पुत्राणाम् – हमारे पुत्रों को , नीतिशास्त्र-उपदेशाय = नीतिशास्त्र की शिक्षा के लिये , भवन्तः = आप , प्रमाणम् = प्रमाण हैं, स्वयं समर्थ है , इति उक्त्वा =ऐसा कह कर, विष्णुशर्मणः – विष्णु शर्मा के, करे =हाथ में, बहुमान-पुरःसरम्= बहुत सम्मान के साथ समर्पितवान् = सौंप दिया।
ततः – तत्पश्चात् = उसके बाद ,पशु-पक्षि-जन्तूनाम् = पशु, पक्षी व जन्तुओं की , मनोरञ्जकाभिः =मनोरंजन कराने वाली , प्रेरणा-प्रदाभिः = प्रेरणादायक , कथाभिः = कथाओं से, शिक्षितवान् =शिक्षित किया , एतासाम्-इन , सङ्कलनम् = संग्रह, हितोपदेशः= हितोपदेश,ग्रन्थ का नाम , जातः =हो गया।
अर्थ-तो इन अपने पुत्रों को नीतिशास्त्र का उपदेश देने में आप प्रमाण हैं,या समर्थ हैं , ऐसा कह कर राजा ने उस विष्णुशर्मा के हाथ में बहुत सम्मानपूर्वक पुत्रों को सौंप दिया।तत्पश्चात् विष्णुशर्मा ने पशु, पक्षी व जन्तुओं की मनोरंजक व प्रेरक कथाओं के द्वारा उन राजकुमारों को शिक्षित किया। इन कथाओं का संकलन ही हितोपदेश नाम का ग्रन्थ के नाम से प्रसिद्ध हो गया।
सन्धि-विच्छेदः
- तदेतेषाम्= तत् +एतेषां (जश्त्व संधि)
- अतोऽहम् = अतो + अहम् (पूर्वरूप सन्धिः) ।
- षण्मासाभ्यन्तरे =षट् + मास + अभि + अन्तरे (व्यञ्जन सन्धिः, दीर्घ सन्धिः, यण् सन्धिः)
- पुनरुवाच=पुनः + उवाच (विसर्ग सन्धिः) ।
- कीटोऽपि=कीटो + अपि (पूर्वरूप सन्धिः)
- सङ्गादारोहति=संगात् +आरोहति (जश्त्व संधि)
- अश्मापि=अश्म +अपि (दीर्घ स्वर संधि)
- इत्युक्त्वा=इति +उक्त्वा (यण संधि)
- हितोपदेशः=हित + उपदेशः (गुण सन्धिः) ।
- प्रेरणाप्रदाभिश्च= प्रेरणाप्रदाभिः + च (विसर्ग सन्धिः) ।
- नीतिशास्त्रोपदेशाय=नीतिशास्त्र + उपदेशाय (गुण सन्धिः) ।
प्रकृति-प्रत्यय…..
- सम्भूताः = सम् + भू + क्त ।
- सुप्रतिष्ठितः=सु + प्र + स्था + क्त ।
- ग्राहयितुम्=ग्रह + णिच्+ तुमुन् ।
- देवत्वम्=देव + त्व।
- उक्त्वा=वच् + क्त्वा ।
- समर्पितवान् सम् + अ + क्तवतु ।
- शिक्षितवान् शिक्षु + क्तवतु ।
- जातः=जन् + क्त ।
पद-परिचयः……
- शक्यन्ते=शक् धातु, लट् लकार, प्रथमपुरुष, बहुवचन ।
- अब्रवीत्=ब्रू धातु, लङ्लकार , प्रथमपुरुष, एकवचन ।
- विष्णुशर्मणः=विष्णुशर्मन् शब्द, षष्ठी विभक्ति, पुल्लिङ्ग,एकवचन,।
- आरोहति =आ +रुह् धातु, लट् लकार प्रथम पुरुष एक वचन
- जन्तूनाम्=जन्तु शब्द, षष्ठी विभक्ति, पुल्लिङ्ग,बहुवचन,।
- प्रेरणाप्रदाभिः=प्रेरणाप्रदा शब्द, तृतीया विभक्ति, स्त्रीलिङ्ग, बहुवचन,।
- राजकुमारान्=राजकुमार शब्द, द्वितीया विभक्ति, पुल्लिङ्ग ,बहुवचन,।
- एतेषाम्=एतत् सर्वनाम शब्द, षष्ठी विभक्ति, पुल्लिङ्ग, बहुवचन,।
- अभिज्ञान्=अभिज्ञ शब्द, द्वितीया विभक्ति, पुल्लिङ्ग, बहुवचन,।
- उवाच=ब्रू-(वच्) धातु, लिट् लकार, प्रथमपुरुष, एकवचन।
- भवन्तः=भवत् शब्द, प्रथमा विभक्ति, पुल्लिङ्ग, बहुवचन,।
अभ्यास कार्य..
1…अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखत
- (क) पाटलिपुत्रनामधेयं नगरं कुत्रास्ति ?
- (ख) पाटलिपुत्रनगरस्य राजा कः आसीत् ?
- (ग) सर्वस्य लोचनं किं भवति ?
- (घ) हंसमध्ये कः न शोभते ?
- (ङ) किं विहाय पुरुषार्थः विधेयः ?
- (च) कः राजपुत्रान् शिक्षयितुं स्वीकृतवान् ?
- (छ) महद्भिः सुप्रतिष्ठितः देवत्वं कः याति ?
उत्तर…..(क) भागीरथीतीरे,(ख) सुदर्शनः, (ग) शास्त्रम् ,(घ) बकः ,(ङ) दैवमालस्यम् ,(च) विष्णुशर्मा, (छ) अश्म:
2…अधोलिखितानां प्रश्नानामुत्तराणि पूर्णवाक्येन लिखत –
- (क) पाटलिपुत्रे कीदृशः नरपतिः आसीत् ?
- (ख) शास्त्रं किं करोति ?
- (ग) के के अनर्थाय भवन्ति ?
- (घ) विष्णुशर्मा तान् कथं शिक्षितान् अकरोत् ?
- (ङ) कस्य जन्म सफलं विद्यते ?
- (च) कीटः कथं सतां शिरः आरोहति ?
- (छ) राजाः निजपुत्रान् विष्णुशर्मणः करे कथं समर्पितवान् ?
उत्तर…
- (क) पाटलिपुत्रे सर्वस्वामिगुणोपतः नरपतिः आसीत्।
- (ख) शास्त्रं अनेकषाम् संशयानां दूरम् करोति अप्रत्यक्षं अर्थम् च प्रकाशयति।
- (ग) यौवनं,धनसंपत्ति, प्रभुत्वं अविवेकिता च अनर्थाय भवन्ति ।
- (घ) विष्णुशर्मा तान् पशु-पक्षि-जन्तूनां मनोरञ्जकाभिः, प्रेरणाप्रदाभिश्च कथाभिः शिक्षितवान् अकरोत्।
- (ङ) येन जातेन वंशः समुन्नतिम् याति , तस्य जन्म सफलं विद्यते।
- (च) कीटः सुमनः संगात् सतां शिरः आरोहति।
- (छ) राजाः निजपुत्रान् विष्णुशर्मणः करे बहुमानपुरःसरं समर्पितवान्।
- अधोलिखितेषु वाक्येषु स्थूलपदानि आधारीकृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
- (क) अविवेकता अपि अनर्थाय ।
- (ख) राजा पुत्राणाम् आचारहीनतया उद्विग्नमनाः आसीत्।
- (ग) एकः चन्द्रः तमः हन्ति ।
- (घ) विद्याहीनाः पुत्राः न शोभन्ते।
- (ङ) राजा पण्डितसभां कारितवान् ।
- (च) हितोपदेशः नीतिकथानां सङ्कलनमेव ।
- (छ) विद्यया बालकस्य पुर्नजन्म भवति ।
उत्तर…
- (क)का अपि अनर्थाय?
- (ख) राजा केषाम् आचारहीनतया उद्विग्नमनाः आसीत्?
- (ग) एकः चन्द्रः किम् हन्ति?
- (घ) कीदृशाः पुत्राः न शोभन्ते?
- (ङ) राजा काम कारितवान्?
- (च) कः नीतिकथानां सङ्कलनमेव?
- (छ) कया बालकस्य पुर्नजन्म भवति?
अधोलिखितप्रश्नान् यथानिर्देशम् उत्तरत –
(क) ‘तत् कथम् इदानीम् एते मम पुत्राः गुणवन्तः क्रियन्ताम्।’ अस्मिन् वाक्ये ‘पुत्राः’ इति पदस्य किं विशेषणपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर… एते मम्
(ख) ‘अत्र तु दैवम् कारणमिति न उचितम्’ अस्मिन् वाक्ये ‘भाग्यम्’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर… दैवं
(ग) ‘तत्र सर्वस्वामिगुणोपेतः सुदर्शनः नाम नरपतिः आसीत्।’ अस्मिन् वाक्ये किं क्रियापदम् अस्ति ?
उत्तर.. आसीत्।
(घ) ‘अत्रान्तरे विष्णुशर्मा महापण्डितः सकलनीतिशास्त्रतत्त्वज्ञः बृहस्पतिः इव अवदत् ।’ अत्र ‘अवदत्’ इति क्रियापदस्य किं कर्तृपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर…विष्णुशर्मा
(ङ) ‘एकश्चन्द्रस्तमो हन्ति।’ अस्मिन् वाक्ये एकः इति पदस्य किं विशेष्य पदम् प्रयुक्तम् ?
उत्तर…चन्द्रः
- अधोलिखितशब्दानां पर्यायद्वयं प्रदत्तशब्देभ्यः चित्वा लिखत –
- (क) भागीरथी….गङ्गा, कालिन्दी, जाह्नवी ।
- (ख) नरपतिः …..भूपतिः, नृपः, सुरपतिः ।
- (ग) लोचनम् ……मोचनम्, नयनम्, अक्षि।
- (घ) चन्द्रः….हिमकरः, दिवाकरः, निशापतिः ।
- (ङ) सुमनम् ….प्रसूनम्, पुष्पम्, स्रजम् ।
उत्तर….
- क) भागीरथी….गङ्गा, जाह्नवी ।
- (ख) नरपतिः …..भूपतिः, नृपः ।
- (ग) लोचनम् …… नयनम्, अक्षि।
- (घ) चन्द्रः….हिमकरः, निशापतिः ।
- (ङ) सुमनम् ….प्रसूनम्, पुष्पम् ।
6…अधोलिखितपदानां समक्षं तद्विपरीतार्थकं पदं लिखत-
यथा-
- यौवनम्………………………वार्धक्यम्
- (क) समुन्नतिम्……………(i) सुमार्गगामिनः
- (ख) अनधिगतशास्त्राः …………(ii) ज्योतिः
- (ग) उन्मार्गगामिनः ………….(iii) अवनतिम्
- (घ) तमः ……………..(iv) मित्रम्
- (ङ) विद्वान् …………………(v) अधिगतशास्त्राः
- (च) शत्रुः …………….(vi) मूर्खः
उत्तर….
- यौवनम्………………………वार्धक्यम्
- (क) समुन्नतिम्…………… अवनतिम्
- (ख) अनधिगतशास्त्राः …………अधिगतशास्त्राः
- (ग) उन्मार्गगामिनः ………….सुमार्गगामिनः
- (घ) तमः ……………..ज्योतिः
- (ङ) विद्वान् …………………मूर्खः
- (च) शत्रुः …………….मित्रम्
7..अधोलिखितपङ्क्त्योः आशयेषु शुद्धम् आशयम् (✔️) इति चिह्नी कुरुत…
(क) स जातो येन जातेन याति वंशः समुन्नतिम् ।
- (i) यस्य जन्ममात्रेण वंशः समुन्नतिं याति ।
- (ii) यस्य जन्मनः पश्चात् वंशः समुन्नतिं याति ।
- (iii) यस्य गुणैः कर्मभिः च वंशः सर्वविधाम् उन्नतिं करोति ।
उत्तर..(iii) यस्य गुणैः कर्मभिः च वंशः सर्वविधाम् उन्नतिं करोति ।✔️
(ख) अस्ति कश्चित् नीतिशास्त्रोपदेशेन पुनर्जन्म कारयितुं समर्थः ?
- (i) अत्र कः एवम्भूतः विद्वान् यः नीतिशिक्षया मूर्खान् पुत्रान् व्यवहारे निपुणान् कर्तुं शक्नोति ?
- (ii) विष्णुशर्मा एव नीतिशास्त्रोपदेशेन पुनर्जन्म कारयति ।
- (iii) कोऽपि मूर्खान् राजपुत्रान् नीतिशास्त्रस्य उपदेशेन व्यवहारकुशलान् सभ्यान् च कर्तुं न शक्नोति ।
उत्तर…(i) अत्र कः एवम्भूतः विद्वान् यः नीतिशिक्षया मूर्खान् पुत्रान् व्यवहारे निपुणान् कर्तुं शक्नोति ✔️
8..अधोदत्ते अन्वये उचितकर्तृपदाभ्यां रिक्तस्थानपूर्ति कुरुत –
**………अपि सुमनःसङ्गात् सतां शिरः आरोहति, महद्भिः सुप्रतिष्ठितः ……….अपि देवत्वं याति ।
उत्तर…
**……कीटः …अपि सुमनःसङ्गात् सतां शिरः आरोहति, महद्भिः सुप्रतिष्ठितः ……अश्मः ….अपि देवत्वं याति ।
१. कथाक्रमानुसारम् अधोलिखितानि वाक्यानि पुनः लिखत-
- (क) राजा निजपुत्रान् विष्णुशर्मणः करे समर्पितवान्।
- (ख) राजा पण्डितसभां कारितवान् ।
- (ग) विष्णुशर्मा महापण्डितः सकलनीतिशास्त्रतत्त्वज्ञः बृहस्पतिः इव आसीत्।
- (घ) भोः भोः पण्डिताः ! किं कश्चित् विद्वान् अस्ति यः मम पुत्रान् शिक्षयितुं समर्थः ।
- (ङ) भागीरथी तीरे पाटलिपुत्रनामधेयं नगरम् आसीत् ।
- (च) राज्ञः पुत्राः अनधिगतशास्त्राः नित्यमुन्मार्गगामिनः आचारहीनाश्च आसन् ।
- (छ) पाटलिपुत्रे सुदर्शनः नाम सर्वगुणोपतः राजा आसीत् ।
उत्तर..
- (ङ) भागीरथी तीरे पाटलिपुत्रनामधेयं नगरम् आसीत् ।
- (छ) पाटलिपुत्रे सुदर्शनः नाम सर्वगुणोपतः राजा आसीत् ।
- (च) राज्ञः पुत्राः अनधिगतशास्त्राः नित्यमुन्मार्गगामिनः आचारहीनाश्च आसन् ।
- (ख) राजा पण्डितसभां कारितवान् ।
- (घ) भोः भोः पण्डिताः ! किं कश्चित् विद्वान् अस्ति यः मम पुत्रान् शिक्षयितुं समर्थः ।
- (ग) विष्णुशर्मा महापण्डितः सकलनीतिशास्त्रतत्त्वज्ञः बृहस्पतिः इव आसीत्।
- (क) राजा निजपुत्रान् विष्णुशर्मणः करे समर्पितवान्।
इसे भी पढ़िये…
Karmana Yati Samsiddhim Sanskrit Class 9
कवयामि वयामि यामि Manikaa Class 9
भारतेनास्ति मे जीवनं जीवनं Sanskrit Class 9
Sanskrit Class 9 न धर्मवृद्धेषु वयः समीक्षते..
Tat Tvam Asi Sanskrit Class 9 तत् त्वं असि
तरवे नमोऽस्तुते Tarave Namoastute