अभ्यासवशगं मनः …NCERT solution..मणिका class 10.. पाठ का हिन्दी अनुवाद तथा पाठ आधारित अभ्यास प्रश्नों का उत्तर.. इस पाठ में महाभारत युद्ध के समय श्रीकृष्ण द्वारा अर्जुन को दिये गये उपदेश का एक छोटा सा अंश वर्णित है। पाठ का सार यह है… “यह मन बहुत ही चञ्चल है, न चाहता हुआ भी पाप कर्म करता है, परन्तु अभ्यास द्वारा इसे वश में किया जा सकता है”।
सङ्गीता….अमूल्यः एषः पुस्तकानां सङ्ग्रहः ।
सङ्गीता… यह पुस्तकों का संग्रह अमूल्य है।
रविः…सङ्गीते ! अयम् अस्माकं विद्यालयस्य पुस्तकालयः ।
रवि… संगीता! यह हमारे विद्यालय का पुस्तकालय है।
सङ्गीता…अहो ! अत्र तु ग्रन्थचक्रिका अपि अस्ति ।
सङ्गीता…अहो! यहां तो ग्रन्थों को रखने की आलमारी भी है।
रविः….आम् ! अस्यां ग्रन्थचक्रिकायाम् अनेके संस्कृतग्रन्थाः स्थापिताः ।
रवि… हाँ! इस अलमारी में अनेक संस्कृतग्रन्थ भी रखे हुए हैं।
सङ्गीता….(पठित्वा) वेदाः, उपनिषदः, रामायणम्, महाभारतम्, पुराणानि । कथम् ! अत्र गीता तु न दृश्यते ?
सङ्गीता… (पढ़ कर) वेद, उपनिषद, रामायण, महाभारत, पुराण। पर यहां गीता क्यों नहीं दिखाई दे रही है?
रविः…अयि ! गीता तु महाभारतस्य एव अंशः ।
रवि.. अरे! गीता तो महाभारत का ही अंश है।
सङ्गीता….महाभारते तु कौरवपाण्डवानां युद्धं वर्णितम् ।
सङ्गीता…. महाभारत में तो कौरवों और पाण्डवों के युद्ध का वर्णन है।
रविः…मुग्धे ! किं न जानासि तस्मिन् एव युद्धकाले श्रीकृष्णः मोहग्रस्तम् अर्जुनं यत् उपादिशत् तदेव गीतायां निबद्धम् ।
रवि… अरे क्या तुम यह नहीं जानती हो उस युद्ध काल में ही श्री कृष्ण ने मोहग्रस्त अर्जुन को जो उपदेश दिया, वही गीता में वर्णित है।
सङ्गीता…..आम्, स्मरामि। परं कस्तावत् उपदेशः ?
सङ्गीता…. हाँ मुझे याद है, परन्तु वह उपदेश क्या है?
रविः…तस्य उपदेशस्यैव एकम् अंशम् अद्य वयं पठामः किल। शीर्षकस्तु – ‘अभ्यासवशगं मनः’
रवि.. उस उपदेश का ही एक अंश आज हम सब निश्चय ही पढ़ेंगे। उसका शीर्षक है… “अभ्यासवशगम् मनः”
सङ्गीता…कोऽर्थः अस्य शीर्षकस्य ?
सङ्गीता.. इस शीर्षक का क्या अर्थ है?
रविः…मनः चञ्चलं परम् अभ्यासेन वशं गच्छति।
रवि.. मन चञ्चल है, परन्तु अभ्यास से वश में हो सकता है।
पाठ..अभ्यासवशगं मनः
अर्जुन उवाच… अर्जुन नें कहा…
अथ केन प्रयुक्तोऽयं पापं चरति पुरुषः ।
अनिच्छन्नपि वार्ष्णेय! बलादिव नियोजितः ॥ 1 ॥
अन्वय..वार्ष्णेय ! अथ केन प्रयुक्तः अयम् पूरुषः अनिच्छन् अपि बलात् नियोजितः इव पापम् चरति ।
शब्दार्थ..-अथ-तो फिर, अनिच्छन्-न चाहता हुआ, अपि-भी, बलात्-बलपूर्वक, , इव-के समान, केन-किसके द्वारा, प्रयुक्तः-प्रेरित हुआ, अयम्-यह , पुरुषः- मनुष्य , पापम्-पापाचार। चरति-करता है।
अर्थ-अर्जुन बोले-हे वृष्णि कुल में उत्पन्न कृष्ण! तो फिर यह मनुष्य न चाहता हुआ भी बल पूर्वक लगाए हुए की तरह किससे प्रेरित होकर पाप का आचरण करता है?
संधि कार्य..
- प्रयुक्तोऽयं = प्रयुक्तः +अयम् (विसर्ग संधि)
- अनिच्छन्नपि= अनिच्छन् =अपि (व्यञ्जन संधि )
- बलादिव= बलात् +इव (व्यञ्जन संधि )
समास कार्य…
- अनिच्छन्=न इच्छन् (नञ् तत्पुरुष )
- वार्ष्णेय=वृष्णिषु जन्म यस्य सः (बहुब्रीहि)
प्रकृति प्रत्यय…
- प्रयुक्तः= प्र +युज् +क्त
- नियोजितः= नि +युज् +णिच् + क्त
- अनिच्छन्=अन् +इष् +शतृ
श्रीभगवानुवाच… भगवान कृष्ण नें कहा…
काम एषः क्रोध एष रजोगुणसमुद्भवः ।
महाशनो महापाप्मा विद्धयेनमिह वैरिणम् ॥ 2 ॥
अन्वयः- रजोगुणसमुद्भवः एषः कामः एषः क्रोधः महाशनः महापाप्मा। एनम् इह वैरिणं विद्धि।
शब्दार्थ-एषः- यह । रजोगुण-समुद्भवः- रजोगुण से उत्पन्न हुआ ,कामः – इच्छा या कामना , क्रोधः- गुस्सा , महाशनः- बहुत खाने वाला, भोगों से कभी न अघाने वाला। महापाप्मा-बहुत पापी या महा पापी , एनम्-इसको , विद्धि = जानो ,इह-इस संसार में, वैरिणम्-शत्रु , विद्धि-जानो
अर्थ-भगवान श्रीकृष्ण बोले-रजोगुण से उत्पन्न हुआ यह काम ही क्रोध है अर्थात् क्रोध को उत्पन्न करता है। यह बहुत खानेवाला अर्थात् भोगों से कभी न अघाने (थकने) वाला और बड़ा पापी है। इसको ही तुम इस संसार में शत्रु समझो ।
संधि कार्य..
- काम एष =कामः +एष (विसर्ग संधि)
- विद्धयेनम् = विद्धि +एनम् (यण संधि)
प्रकृति प्रत्यय…
- वैरिणम् =वैर +इन्
शक्नोतीहैव यः सोढुं प्राक् शरीरविमोक्षणात् ।
कामक्रोधोद्भवं वेगं सः युक्तः स सुखी नरः ॥ 3 ॥
अन्वय…यः शरीरविमोक्षणात् प्राक् कामक्रोधोद्भवम् वेगम् इह एव सोढुम् शक्नोति सः नरः युक्तः सः सुखी (भवति) ।
शब्दार्थ-शरीरविमोक्षणात्-शरीर छोड़ने से अर्थात मृत्यु से , प्राक्=पहले ,सोढुम्-सहन करने में , शक्नोति-समर्थ होता है ,इह =इस संसार में,युक्तः = योगी
अर्थ-जो मनुष्य शरीर का नाश होने से पहले ही( अर्थात..मृत्यु से पहले) काम और क्रोध से उत्पन्न होने वाले वेग को इसी संसार में सहन करने में समर्थ हो जाता है, वही पुरुष योगी है और वही सुखी है।
संधि कार्य..
- शक्नोतीहैव=शक्नोति +इह +एव (दीर्घ व वृद्धि संधि )
- स युक्तः =सः +युक्तः (विसर्ग संधि )
- स सुखी =सः सुखी (विसर्ग संधि )
- कामक्रोधोद्भवं=कामक्रोध + उद्द्भवं (गुण संधि)
समास
- शरीरविमोक्षणात् = शरीरस्य विमोक्षणात् ( षष्ठी तत्पुरुष)
- कामक्रोधोद्भवं= कमात् क्रोधात् च उद्भवं ( पञ्चमी तत्पुरुष)
प्रकृति प्रत्यय..
- सोढुं =सह् +तुमुन्
- युक्तः = युज् +क्त
ध्यायतः विषयान् पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते ।
सङ्गात्सञ्जायते कामः कामात्क्रोधोऽभिजायते ॥ 4 ॥
अन्वयः– विषयान् ध्यायतः पुंसः तेषु सङ्गः उपजायते। सङ्गात् कामः सञ्जायते । कामात् क्रोधः अभिजायते ।
शब्दार्थ….विषयान्-विषयों को , ध्यायतः=ध्यान करते हुए या चिन्तन करते हुए , पुंसः-पुरुष का। संगः- आसक्ति का भाव। उपजायते= उत्पन्न होता है , संजायते= उत्पन्न होता है,अभिजायते = उत्पन्न होता है या पैदा होता है, तेषु-उन विषयों में , संगात्-आसक्ति से, कामः – कामना, इच्छा, कामात्-कामना (में विघ्न पड़ने) से
श्लोक अनुवाद…-विषयों का चिन्तन करते हुए मानव की उनमें आसक्ति पैदा हो जाती है। आसक्ति से उन विषयों की कामना पैदा होती है, कामना (में बाधा पड़ने) से क्रोध पैदा होता है।
संधि कार्य…
- सङ्गस्तेषूपजायते= संगः +तेषु +उपजायते (विसर्ग संधि, दीर्घ स्वर संधि )
- क्रोधोऽभिजायते= क्रोधः +अभिजायते (विसर्ग संधि)
- सञ्जायते = सम् +जायते ( व्यञ्जन संधि )
क्रोधाद्भवति संमोहः सम्मोहात्स्मृतिविभ्रममः ।
स्मृतिभ्रंशाद्बुद्धिनाशो बुद्धिनाशात्प्रणश्यति ॥ 5 ॥
अन्वयः-क्रोधात् सम्मोहः, सम्मोहात् स्मृतिविभ्रमः, स्मृतिभ्रंशात् बुद्धिनाशः, बुद्धिनाशात् प्रणश्यति ।
शब्दार्थ…-क्रोधात्=क्रोध से सम्मोहः- भ्रम् , स्मृति-विभ्रमः-स्मरण शक्ति का नाश ,स्मृतिभंशात्-स्मृति के नाश से बुद्धिनाशः- बुद्धि (प्रज्ञा) का नाश। बुद्धिनाशात्= बुद्धि का नाश होने से , प्रणश्यति = नष्ट होता है।
अर्थ-क्रोध से सम्मोह या विवेकशून्यता पैदा होती है, विवेकशून्यता से स्मरण-शक्ति का ह्रास होता है। स्मरण शक्ति के नष्ट होने से बुद्धि का नाश होता है। बुद्धि (ज्ञानशक्ति) के नष्ट होने से व्यक्ति स्वयं नष्ट हो जाता है-अर्थात् वह अपनी स्थिति से गिर जाता है।
संधि कार्य
- क्रोधाद्भवति= क्रोधात् +भवति ( व्यञ्जन संधि)
- स्मृतिभ्रंशाद्बुद्धिनाशो=स्मृतिभ्रंशात् + बुद्धिनाशो ( व्यञ्जन संधि)
समास…
- स्मृतिविभ्रमः=स्मृतेः विभ्रमः ( षष्ठी तत्पुरुष )
- बुद्धिनाशः= बुद्धेः नाशः ( षष्ठी तत्पुरुष )
- स्मृतिभ्रंशात्= स्मृतेः भ्रंशः तस्मात् ( षष्ठी तत्पुरुष )
प्रकृति प्रत्यय..
- स्मृतिः =स्मृ +क्तिन्
- बुद्धिः =बुध् +क्तिन्
तस्मात्त्वमिन्द्रियाण्यादौ नियम्य भरतर्षभ !
पाप्मानं प्रजहि ह्येनं ज्ञानविज्ञाननाशनम् ॥ 6 ॥
अन्वय…. भरतर्षभ ! तस्मात् त्वम् आदौ इन्द्रियाणि नियम्य ज्ञानविज्ञाननाशनम् एनम् पाप्मानम् हि प्रजहि ।
शब्दार्थ….-भरतर्षभ=भरत कुल में उत्पन्न श्रेष्ठ अर्जुन ! तस्मात्- इस कारण से , आदौ-सर्वप्रथम , इन्द्रियाणि-इन्द्रियों को , नियम्य=वश में करके हि-निश्चय ही, एनम्-इस, ज्ञानविज्ञाननाशनम्-ज्ञान विज्ञान का नाश करने वाले , पाप्मानम्- पाप स्वरूप, महा पापी को , प्रजहि=नष्ट कर दो ।
अर्थ-इसलिए हे अर्जुन ! तुम सर्वप्रथम पहले इन्द्रियों को वश में करके इस ज्ञान और विज्ञान का नाश करने वाले महान् पापी काम को निश्चय ही मार डालो ।
संधि कार्य..
- इन्द्रियाण्यादौ=इन्द्रियाणि +आदौ (यण संधि )
- ह्येनं=हि +एनम् (यण संधि )
समास…
- ज्ञानविज्ञाननाशनम्= ज्ञानस्य विज्ञानस्य च नाशनम्.. (षष्ठी तत्पुरुष )
प्रकृति प्रत्यय.. नियम्य =नि +यम् +ल्यप्
अर्जुन उवाच… अर्जुन ने कहा..
चञ्चलं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवदृढम् ।
तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम् ॥ 7 ॥
अन्वयः– कृष्ण ! मनः हि चञ्चलम् प्रमाथि बलवद् दृढम् । अहम् तस्य निग्रहं वायोः इव दुष्करम् मन्ये ।
अन्वयः- कृष्ण ! मनः हि चञ्चलम् प्रमाथि बलवद् दृढम् । अहम् तस्य निग्रहं वायोः इव दुष्करम् मन्ये ।
शब्दार्थ-…कृष्ण-हे कृष्ण, चञ्चल-चंचल , अस्थिर ,प्रमाथि-इन्द्रियों को मथने वाला या व्याकुल करने वाला ,बलवत्=बलशाली , दृढम्-मज़बूत है , तस्य-उस मन के, निग्रहम्-नियन्त्रण को , वायोः- वायु के (नियन्त्रण के), इव-समान , सुदुष्करम्-अत्यन्त कठिन , मन्ये-मानता हूँ।
अर्थ-हे कृष्ण, मन निश्चय ही बहुत चंचल , इन्द्रियों को व्याकुल करने वाला, बलवान् तथा दृढ है। मैं ऐसे इस मन के नियन्त्रण को वायु के नियन्त्रण के समान बहुत कठिन मानता हूँ।
संधि कार्य…
- चञ्चलम्= चम् +चलम् (व्यञ्जन संधि, परसवर्ण संधि )
- बलवदृढम्= बलवत् +दृढं (व्यञ्जन संधि )
- तस्याहं=तस्य +अहम् (दीर्घ स्वर संधि )
- वायोरिव=वायोः +इव (विसर्ग संधि )
श्रीभगवानुवाच…भगवान श्री कृष्ण नें कहा..
असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम्।
अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते ॥ 8॥
अन्वयः– महाबाहो ! कौन्तेय! असंशयम् मनः दुर्निग्रहं चलम्, (एतत्) तु अभ्यासेन वैराग्येण च गृह्यते।
शब्दार्थ…-महाबाहो !- हे विशाल भुजाओं वाले अर्जुन , असंशयम्=निःसन्देह , चलम्-चञ्चल , दुर्निग्रहम्-कठिनता से वश में होने वाला है , तु=परन्तु , कौन्तेय =हे कुन्ती पुत्र अर्जुन, अभ्यासेन =अभ्यास से, वैराग्येण =वैराग्य से , गृह्यते-वश में किया जा सकता है।
अर्थ-हे विशाल भुजाओं वाले अर्जुन ! निःसन्देह मन चञ्चल और कठिनता से वश में किया जाने वाला है परन्तु इसे अभ्यास और वैराग्य से वश में किया जा सकता है।
1..अधोलिखितप्रश्नानाम् उत्तरम् एकपदेन लिखत-
- (क) वार्ष्णेय ‘ इति सम्बोधनं कस्मै प्रयुक्तम् ?
- (ख) ‘न इच्छन् अपि’ इत्यस्य स्थाने किं पदं श्लोके प्रयुक्तम् ?
- (ग) कामः कस्मात् गुणात् सम्भवति ?
- (घ) ‘ध्यायतः’ पदं कस्य पदस्य विशेषणम् ?
- (ङ) कानि वशे कृत्वा नरः कामं नाशयितुं शक्नोति ?
- (च) कः ज्ञानविज्ञाननाशकः ?
- (छ) मनः वशीकर्तुं किं कर्तव्यम् ?
- (ज) केषु आसक्तिः न कर्तव्या ?
उत्तर..
- (क) वार्ष्णेय ‘ इति सम्बोधनं कृष्णाय प्रयुक्तम्।
- (ख) ‘न इच्छन् अपि’ इत्यस्य स्थाने अनिच्छन्नपि इति पदं श्लोके प्रयुक्तम्।
- (ग) कामः सङ्गात् गुणात् सम्भवति ?
- (घ) ‘ध्यायतः’ पदं पुंसः इति पदस्य विशेषणम्।
- (ङ) इन्द्रियाणि वशे कृत्वा नरः कामं नाशयितुं शक्नोति।
- (च) कामः ज्ञानविज्ञाननाशकः।
- (छ) मनः वशीकर्तुं अभ्यासं कर्तव्यम्।
- (ज) विषयेषु आसक्तिः न कर्तव्या।
2..पूर्णवाक्येन संस्कृतभाषया उत्तराणि लिखत
- (क) कः नरः सुखी भवति ?
- (ख) क्रोधः कस्मात् जायते ?
- (ग) सम्मोहात् किं भवति ?
- (घ) कस्य निग्रहम् अर्जुनः वायोरिव सुदुष्करं मन्यते ?
- (ङ) चञ्चलं मनः कथं गृह्यते ?
- (च) पाठे ‘वार्ष्णेय’ इति पदं कस्मै प्रयुक्तम् ?
उत्तर…
- (क)..यः शरीरविमोक्षणात् प्राक् कामक्रोधोद्भवम् वेगम् इह एव सोढुम् शक्नोति सः युक्तःनरः सुखी भवति ।
- (ख).. क्रोधः कामात् जायते।
- (ग).. सम्मोहात् समृतिविभ्रमः भवति।
- (घ)..मनसः निग्रहम् अर्जुनः वायोरिव सुदुष्करं मन्यते।
- (ङ)..चञ्चलं मनः अभ्यासेन वैराग्येन च गृह्यते।
- (च)..पाठे ‘वार्ष्णेय’ इति पदं श्रीकृष्णाय प्रयुक्तम्।
3..स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-
- (क) मनुष्यः कामेन प्रयुक्तः एव पापस्य आचरणं करोति ।
- (ख) कामः एव क्रोधं जनयति ।
- (ग) काम एव अस्माकं शत्रुः ।
- (घ) यः क्रोधस्य वेगं जीवने सहते स सुखी नरः ।
- (ङ) विषयाणाम् उपभोगेन तेषु आसक्तिः जायते ।
- (च) मनसः निग्रहः वायोः इव कठिनः ।
- (छ) कामः ज्ञानस्य विज्ञानस्य च नाशं करोति ।
- (ज) कामस्य नाशाय इन्द्रियाणि वशे करणीयानि ।
- अधोलिखितान् प्रश्नान् यथानिर्देशम् उत्तरत
(क) ‘अथ केन प्रयुक्तोऽयं पापं चरति पूरुषः ।’ अत्र किं क्रियापदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर.. चरति।
(ख) ‘शरीरविमोक्षणात् प्राक् यः सोढुं शक्नोति ।’ अत्र ‘पूर्वम्’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर.. प्राक्
(ग) ‘चञ्चलं हि मनः कृष्ण!’ अत्र किं विशेष्यपदम् ?
उत्तर.. चञ्चल
(घ) ‘सः युक्तः सः सुखी नरः’ अस्मिन् वाक्ये ‘योगी’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर.. युक्तः
(ङ) ‘तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम्’ अत्र सुकरम् इति पदस्य कि विलोमपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर….सुदुष्करम्
(च) ‘मनो दुर्निग्रहं कृष्ण!’ अत्र किं विशेषणपदम् अस्ति ?
उत्तर…दुर्निग्रहं
- विशेषणविशेष्यपदानाम् उचितं मेलनं कुरुत
- (अ)…………………………..(ब)
- (क) सुखी………………..(i) क्रोधः
- (ख) चञ्चलम्……………(ii) वेगम्
- (ग) रजोगुणसमुद्भवः…….(iii) निग्रहम्
- (घ) कामक्रोधोद्भवम्………(iv) नरः
- (ङ) सुदुष्करम्………………(v) मनः
उत्तर……
- (अ)…………………………..(ब)
- (क) सुखी………………..नरः
- (ख) चञ्चलम्……………मनः(ii)
- (ग) रजोगुणसमुद्भवः…….क्रोधः
- (घ) कामक्रोधोद्भवम्………वेगम्
- (ङ) सुदुष्करम्………………निग्रहम्
. श्लोकात् समुचितं पदं विचित्य अन्वये रिक्तस्थानानि पूरयत-
- (क) यः शरीरविमोक्षणात् ……।…कामक्रोधोद्भवम् …………इह एव………. शक्नोति स……… युक्तः स सुखी (भवति) ।
- (ख)……ध्यायतः पुंसः तेषु………..उपजायते।सङ्गात्…………. सञ्जायते।………..क्रोधः अभिजायते।
- (ग) कृष्ण ! मनः हि…………. , बलवदृढम् …………….। । अहम् तस्य निग्रहम्……………… इव दुष्करम् ……..।
- (घ)…………! तस्मात् त्वम् आदौ…………..! नियम्य…………….. एनम् पाप्मानम् हि……………..।
- (ङ)…………. ! असंशयम् ………. दुर्निग्रहम् चलम् कौन्तेय!, (एतत्) तु……………..वैराग्येण च……।
उत्तर…
- (क) यः शरीरविमोक्षणात्..प्राक् …कामक्रोधोद्भवम् …वेगम् …इह एव……सोढुम् …. शक्नोति स…नरः … युक्तः स सुखी (भवति) ।
- (ख)…विषयान् …ध्यायतः पुंसः तेषु……सङ्गः ..उपजायते।सङ्गात्……काम ……. सञ्जायते।…कामात् …..क्रोधः अभिजायते।
- (ग) कृष्ण ! मनः हि……चञ्चलम् … , बलवदृढम् …प्रमाथि ….। अहम् तस्य निग्रहम्….वायोः …… इव दुष्करम्…मन्ये ।
- (घ)..भरतर्षभ…! तस्मात् त्वम् आदौ…इन्द्रियाणि ..! नियम्य…ज्ञानविज्ञाननाशनम् ….. एनम् पाप्मानम् हि.…प्रजहि..।
- (ङ)…महाबाहो …. ! असंशयम् …मनः ……. दुर्निग्रहम् चलम् कौन्तेय!, (एतत्) तु……abhyaasen…..वैराग्येण च..गृह्यते..।
- रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्गानुसारम् उचितम् अर्थ चित्वा लिखत –
- (क) “चञ्चलं हि मनः कृष्ण! प्रमाथि बलवदृढम् ।”
- (i) मथनशीलम् , (ii) चिन्तनशीलम् (iii) गुणवत्
- (ख) “ध्यायतः विषयान् पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते ।”
- (i) मित्रस्य (ii) पुरुषस्य (iii) शिक्षकस्य
- (ग) तस्मात् त्वम् आदौ इन्द्रियाणि नियम्य पाप्मानं प्रजहि ।
- (i) सर्वप्रथमम् (ii) रात्रौ (iii) यदा कदा
- (घ) अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते ।
- (i) भीमः (ii) अर्जुन (iii) नकुल
- (ङ) क्रोधाद् भवति सम्मोहः ।
- (i) उद्विग्नता (ii) निर्धनता (iii) व्याकुलता
उत्तर… (क)मथनशीलम् , (ख)पुरुषस्य , (ग) सर्वप्रथमम् , (घ)अर्जुन , (ङ) उद्विग्नता
- रेखाङ्कितपदानां समस्तपदं विग्रहं वा लिखत –
- (क) अनिच्छन् अपि वाष्र्णेय ! बलादिव नियोजितः ।
- (ख) एषः क्रोधः रजोगुणात् समुद्भवः अस्ति।
- (ग) शरीरस्य विमोक्षणात् प्राक् यः क्रोधस्य वेगं सोढुं शक्नोति ।
- (घ) असंशयं महाबाहो ! मनो दुर्निग्रहं चलम् ।
- (ङ) मनो दुःखेन निग्रहं चलम्।
उत्तर… (क) न इच्छन् , (ख)..रजोगुणसमुद्भवः , (ग)..शरीरविमोक्षणात् , (घ)..न संशयम् , (ङ)..दुःखनिग्रहं
9…मञ्जूषायाः विचित्य अधोलिखित-क्रियापदानाम् अर्थान् लिखत –
अर्हति, जानीहि, करोति, उद्भवति, अवगच्छामि, विनाशय, वशीक्रियते, विनश्यति
- (क) विद्धि
- (ख) मन्ये
- (ग) शक्नोति
- (घ) गृह्यते
- (ङ) प्रणश्यति
- (च) चरति
- (छ) सञ्जायते
- (ज) प्रजहि
उत्तर..
- (क) विद्धि ……. जानीहि
- (ख) मन्ये……….अवगच्छामि
- (ग) शक्नोति……अर्हति
- (घ) गृह्यते………वशीक्रियते
- (ङ) प्रणश्यति…..विनश्यति
- (च) चरति……….करोति
- (छ) सञ्जायते…..उद्भवति
- (ज) प्रजहि……..विनाशय
10..अशुद्धं कथनं (✖️) इति चिह्नेन दर्शयत-
अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते ।
- (क) भोः अर्जुन ! इदं मनः चञ्चलं, दुःखेन निग्रहीतुं शक्यम् ।
- (ख) चञ्चलमपि मनः सततम् अभ्यासेन वशीकर्तुं शक्यते । या क्रिया पुनः पुनः क्रियते सः अभ्यासः कथ्यते । मनसः वशीकरणाय निरन्तरं या साधना क्रियते सः अभ्यासः एव ।
- (ग) सांसारिकभोगाः नश्वराः अतः एतेषां पुनः पुनः चिन्तनेन तेषु विरक्तिः जायते । एषा विरक्तिः (वैराग्यम्) एक मनः वशीकर्तुं शक्नोति ।
- (घ) हे कुन्तीपुत्र ! सततं अभ्यासेन सांसारिकभोगान् प्रति वैराग्येण च मनः वशं गच्छति।
उत्तर… (क) ✖️ , (ख) ✔️, (ग ) ✖️ ,(घ)✔️
11…अस्मिन् वृक्षे कानिचित् त्याज्यानि कानिचित् च फलानि ग्राह्याणि । ग्राह्याणां फलानां नामानि अधः लिखत –
उत्तर.. सत्यं, परोपकार: , पुण्यम् , सुस्मृतिः , ज्ञानम्, शान्तिः , विवेकः , जागृतिः।
रमणीया हि सृष्टिः एषा Sanskrit class 10
Nasti Tyag Samam Sukham Class 10